第一部份朗讀 Tē-it pōo-hūn lóng-tho̍k

中國的科學家賀建奎，佇2018年11月底，透過家己錄製的Youtube影片對全世界宣布，利用這馬當時行的CRISPR基因編輯 (CRISPR gene-editing) 技術（請參閱CRISPR 基因編輯是啥物？），伊的研究團隊成功予一對翁仔某生出一對袂予愛滋病病毒感染的雙生查某紅嬰仔，共𪜶號名Lulu和Nana。這會當講是自舊年中國科學家利用CRISPR修正發生基因突變的人類胚胎以後，閣進一步創造出基因改造的嬰仔，這个大膽的做法毋但引起全球科學界的大批判，連中國家己人嘛看袂落去，有122位中國科學家同齊發表聲明，批評伊這个起痟的行為毋但無學術道德，而且閣拍歹中國科學界佇全球的名聲。

Tiong-kok ê kho-ha̍k-ka Hō Kiàn-kui, tī 2018 nî tsa̍p-it gue̍h-té, thàu-kuè ka-tī lo̍k-tsè ê Youtube iánn-phìnn tuì tsuân-sè-kài suan-pòo, lī-iōng tsit-má tng sî-kiânn ê CRISPR ki-in pian-tsi̍p (CRISPR gene-editing) ki-su̍t (tshiánn tsham-ua̍t CRISPR ki-in pian-tsi̍p sī siánn-mi̍h?), i ê gián-kiù-thuân-tuī sîng-kong hōo tsi̍t tuì ang-á-bóo senn tshut tsi̍t tuì bē hōo Ài-tsu-pēnn pēnn-to̍k kám-jiám ê siang-senn tsa-bóo âng-enn-á, kā in hō miâ Lulu hām Nana. Tse ē-tàng kóng sī tsū kū-nî Tiong-kok kho-ha̍k-ka lī-iōng CRISPR siu-tsìng huat-sing ki-in tu̍t-piàn ê jîn-luī phue-thai í-āu, koh tsìn tsi̍t pōo tshòng-tsō tshut ki-in kái-tsō ê enn-á, tsit ê tuā-tánn ê tsò-huat m̄-nā ín-khí tsuân-kiû kho-ha̍k-kài ê tuā phue-phuànn, liân Tiong-kok ka-tī lâng mā khuànn-bē-lo̍h-khì, ū 122 uī Tiong-kok kho-ha̍k-ka tâng-tsê huat-piáu sing-bîng, phue-phîng i tsit ê khí-siáu ê hîng-uî m̄-nā bô ha̍k-su̍t tō-tik, jî-tshiánn koh phah pháinn Tiong-kok kho-ha̍k-kài tī tsuân-kiû ê miâ-siann.

故事的背境 Kòo-sū ê puē-kíng

這兩个紅嬰仔的老爸捌予愛滋病病毒感染，也就是所謂的愛滋病帶原者，伊雖罔猶未出現愛滋病的症頭，不過伊的精液已經有愛滋病病毒，伊若是想欲有囡仔，有誠大的機率伊會共病穢予伊的某囝。假使若向望欲有健康無受病毒感染的嬰仔，現此時予醫學界接受的做法，是透過人工拍種佮體外受精，也就是講醫生會使共抽出來的精液內底的病毒洗掉，紲落去利用顯微注射的方式，共洗清氣的精子注入去卵子中，完成體外受精，這个方法到今佇歐洲和美國已經有濟濟成功的案例矣。

Tsit nn̄g ê âng-enn-á ê lāu-pē bat hōo Ài-tsu-pēnn pēnn-to̍k kám-jiám, iā tō sī sóo-uī ê Ài-tsu-pēnn tài-guân-tsiá, i sui-bóng iáu-buē tshut-hiān Ài-tsu-pēnn ê tsìng-thâu, put-kò i ê tsing-i̍k í-king ū Ài-tsu-pēnn pēnn-to̍k, i nā-sī siūnn beh ū gín-á, ū tsiânn tuā ê ki-lu̍t i ē kā pēnn uè hōo i ê bóo-kiánn. Ká-sú nā ǹg-bāng beh ū kiān-khong bô siū pēnn-to̍k kám-jiám ê gín-á,  hiān-tshú-sî hōo i-ha̍k-kài tsiap-siū ê tsò-huat, sī thàu-kuè jîn-kang phah-tsíng kap thé-guā siū-tsing, iā tō sī kóng i-sing ē-sái kā thiu––tshut-lâi ê tsing-i̍k lāi-té ê pēnn-to̍k sé-tiāu, suà––lo̍h-khì lī-iōng hián-bî-tsù-siā ê hong-sik, kā sé-tshing-khì ê tsing-tsú tsù-ji̍p khì luán-tsú tiong, uân-sîng thé-guā siū-tsing, tsit ê hong-huat kàu-tann tī Au-tsiu hām Bí-kok í-king ū tsē-tsē sîng-kong ê àn-lē––ah.

毋過這遍賀教授採取的法度，是利用CRISPR改變胚胎的基因，予病毒無才調感染對這个胚胎發展來的紅嬰仔，按呢，就準講老爸的精子有病毒，嬰仔嘛袂去穢著愛滋病。這聽起來敢若是袂䆀，是按怎會引起遮濟人的譴責咧？

M̄-koh tsit piàn Hō kàu-siū tshái-tshú ê huat-tōo, sī lī-iōng CRISPR kái-piàn phue-thai ê ki-in, hōo pēnn-to̍k bô-tsâi-tiāu kám-jiám uì tsit ê phue-thai huat-tián lâi ê âng-enn-á, án-ne, tō tsún-kóng lāu-pē ê tsing-tsú ū pēnn-to̍k, enn-á mā bē khì uè-tio̍h Ài-tsu-pēnn. Tse thiann––khí-lâi kánn-ná sī bē-bái, sī-án-tsuánn ē ín-khí tsiah tsē lâng ê khián-tsik––leh?

欲解說這个議題進前，咱代先先來紹介愛滋病是怎樣感染人的：

Beh kái-sueh tsit ê gī-tê tsìn-tsîng, lán tāi-sing sing lâi siāu-kài Ài-tsu-pēnn sī tsuánn-iūnn kám-jiám lâng ê:

愛滋病破壞免疫系統 Ài-tsu-pēnn phò-huāi bián-i̍k-hē-thóng

若講著愛滋病，我想大多數的人對伊攏袂生疏，普遍知影這个世紀烏死病的致病機制，愛滋病病毒HIV，專門感染人免疫系統中的「輔助T細胞」(helper T cell)。輔助T細胞是免疫系統的總司令，會指揮無仝免疫細胞對外來入侵者發動攻擊，也就是進行所謂的「免疫反應」(immune response)。伊若因為予HIV病毒感染死亡，咱體內的免疫大軍就會群龍無首，無才調保護咱袂受其他的病原體的侵害。假使若會當避免HIV病毒感染輔助T細胞，咱就會使避免HIV破壞咱的免疫系統，終其尾就會使避免著HIV的病人(HIV陽性)發展出所謂的「後天免疫不全症候群」。

Nā kóng tio̍h Ài-tsu-pēnn, guá siūnn tuā-to-sòo ê lâng tuì i lóng bē tshenn-soo, phóo-phiàn tsai-iánn tsit ê sè-kí oo-sí-pēnn ê tì-pēnn-ki-tsè, Ài-tsu-pēnn pēnn-to̍k HIV, tsuan-bûn kám-jiám lâng bián-i̍k-hē-thóng tiong ê “hú-tsōo-T-sè-pau” (helper T cell). Hú-tsōo-T-sè-pau sī bián-i̍k-hē-thóng ê tsóng-su-līng，ē tsí-hui bô-kāng bián-i̍k-sè-pau tuì guā-lâi ji̍p-tshim-tsiá huat-tōng kong-kik, iā tō sī tsìn-hîng sóo-uī ê “bián-i̍k-huán-ìng” (immune response). I nā in-uī hōo HIV pēnn-to̍k kám-jiám sí-bông, lán thé-lāi ê bián-i̍k-tāi-kun tō ē kûn-liông-bû-siú, bô-tsâi-tiāu pó-hōo lán bē siū kî-tha ê pēnn-guân-thé ê tshim-hāi. Ká-sú nā ē-tàng pī-bián HIV pēnn-to̍k kám-jiám hú-tsōo-T-sè-pau, lán tō ē-sái pī-bián HIV phò-huāi lán ê bián-i̍k-hē-thóng, tsiong-kî-bué tō ē-sái pī-bián tio̍h HIV ê pēnn-lâng (HIV iông-sìng) huat-tián tshut sóo-uī ê “hiō-thian bián-i̍k-put-tsuân tsìng-hāu-kûn”.

輔助T細胞表面有一種蛋白質受體, 號做CCR5，是大多數HIV病毒感染輔助T細胞的要緊門路，HIV病毒著愛先佮CCR5結合，才有法度進入免疫細胞內底造成感染，就敢若愛用鎖匙(HIV)拍開鎖頭(CCR5)才有法度入門按呢。美國科學家佇1996年發見，有一寡接觸著HIV病毒的人，因為基因突變，予𪜶的CCR5 基因的DNA失去32个鹽基對(CCR5–Delta-32 突變)，致使HIV病毒無才調感染𪜶的免疫細胞，予𪜶天生就有對HIV的抵抗力。

Hú-tsōo T sè-pau piáu-bīn ū tsi̍t tsióng tàn-pe̍h-tsit siū-thé, hō tsò CCR5, sī tuā-to-sòo HIV pēnn-to̍k kám-jiám hú-tsōo-T-sè-pau ê iàu-kín mn̂g-lōo, HIV pēnn-to̍k tio̍h-ài sing kap CCR5 kiat-ha̍p, tsiah ū huat-tōo tsìn-ji̍p bián-i̍k-sè-pau lāi-té tsō-sîng kám-jiám, tō kánn-ná ài-iōng só-sî (HIV) phah-khui só-thâu (CCR5) tsiah ū huat-tōo ji̍p-mn̂g án-ne. Bí-kok kho-ha̍k-ka tī 1996 nî huat-kiàn, ū tsi̍t kuá tsiap-tshiok tio̍h HIV pēnn-to̍k ê lâng, in-uī ki-in tu̍t-piàn, hōo in ê CCR5 ki-in ê DNA sit-khì 32 ê iâm-ki-tuì (CCR5–Delta-32 tu̍t-piàn), tì-sú HIV pēnn-to̍k bô-tsâi-tiāu kám-jiám in ê bián-i̍k-sè-pau, hōo in thian-sing tō ū tuì HIV ê té-khòng-li̍k.

2014年美國一个科學團隊利用zinc finger nuclease (ZFN) 基因編輯的技術，改變病人家己的輔助T細胞表面的CCR5受體的結構，予HIV病毒失去對輔助T細胞的感染力，紲落去共遮的基因編輯過的「自體輔助T細胞」(autologous helper T cell) 注入去病人體內了後，科學家發見𪜶血路中的輔助T細胞濃度和進前比起來有明顯的提升，而且𪜶嘛無出現免疫排斥的問題，證明自體輔助T細胞療法的效果和安全性，可見這種透過改變家己T細胞的 CCR5受體結構的所謂「合成生物學」(synthetic biology) 的法度，有治療甚至預防愛滋病的潛力。

2014 nî Bí-kok tsi̍t ê kho-ha̍k thuân-tuī lī-iōng zinc finger nuclease (ZFN) ki-in pian-tsi̍p ê ki-su̍t, kái-piàn pēnn-lâng ka-tī ê hú-tsōo-T-sè-pau piáu-bīn ê CCR5 siū-thé ê kiat-kòo, hōo HIV pēnn-to̍k sit-khì tuì hú-tsōo-T-sè-pau ê kám-jiám-li̍k, suà––lo̍h-khì kā tsia-ê ki-in pian-tsi̍p kuè ê “tsū-thé-hú-tsōo-T-sè-pau” (autologous helper T cell) tsù ji̍p khì pēnn-lâng thé-lāi liáu-āu, kho-ha̍k-ka huat-kiàn in hueh-lōo tiong ê hú-tsōo-T-sè-pau lông-tōo hām tsìn-tsîng pí––khí-lâi ū bîng-hián ê thê-sing, jî-tshiánn in mā bô tshut-hiān bián-i̍k-pâi-thik ê būn-tê, tsìng-bîng tsū-thé-hú-tsōo-T-sè-pau liâu-huat ê hāu-kó hām an-tsuân-sìng, khó-kiàn tsit tsióng thàu-kuè kái-piàn ka-tī T-sè-pau ê CCR5 siū-thé kiat-kòo ê sóo-uī “ha̍p-sîng-sing-bu̍t-ha̍k” (synthetic biology) ê huat-tōo, ū tī-liâu sīm-tsì ī-hông Ài-tsu-pēnn ê tsiâm-li̍k.

第二部份朗讀 Tē-jī pōo-hūn lóng-tho̍k

賀教授的做法 Hō kàu-siū ê tsò-huat

順這个邏輯，賀教授利用CRISPR共透過體外受精得著的胚胎的CCR5基因做修改，紲落去閣共伊囥入去母體，予伊發育做兩个雙生紅嬰仔。伊認定這兩个基因受修改的嬰仔，具備天生對HIV病毒的抵抗力，袂去予老爸的愛滋病穢著，敢若親像是生物科技造福人類的大創舉。毋過，濟濟科學家對伊的研究提出嚴厲的質疑和批判。咱簡單共𪜶整理佇下跤：

Sūn tsit ê lô-tsi̍p, Hō kàu-siū lī-iōng CRISPR kā thàu-kuè thé-guā siū-tsing tit-tio̍h ê phue-thai ê CCR5 ki-in tsò siu-kái, suà––lo̍h-khì koh kā i khǹg ji̍p khì bú-thé, hōo i huat-io̍k tsò nn̄g ê siang-senn âng-enn-á. I jīn-tīng tsit nn̄g ê ki-in siū siu-kái ê enn-á, kū-pī thian-sing tuì HIV pēnn-to̍k ê té-khòng-li̍k, bē khì hōo lāu-pē ê Ài-tsu-pēnn uè––tio̍h, kánn-ná tshin-tshiūnn sī sing-bu̍t-kho-ki tsō-hok jîn-luī ê tuā tshòng-kí. M̄-koh, tsē-tsē kho-ha̍k-ka tuì i ê gián-kiù thê-tshut giâm-lī ê tsit-gî hām phue-phuànn. Lán kán-tan kā in tsíng-lí tī ē kha:

（一）突變的抗病毒效果佮對健康的影響不明 Tu̍t-piàn ê khòng pēnn-to̍k hāu-kó kap tuì kiān-khong ê íng-hióng put-bîng

賀教授佇Lulu和Nana兩个查某嬰仔的CCR5基因引起的突變和天生的CCR5–Delta-32 突變無仝款，敢有法度產生佮CCR5–Delta-32 突變相仝的保護力，佇欠缺相關動物實驗佮臨床試驗的資料支持之下，無人會當掛保證。而且使用CRISPR這个技術來改變目標基因的序列，有不止仔大的機會嘛會佇染色體其他的所在造成突變 (off-target effects)，按呢無定著會予Lulu和Nana未來拄著料想袂到的健康問題。閣有真重要的一點，因為CRISPR編輯DNA無百分百的效果，並毋是所有胚胎內底的細胞攏會予伊改變做CCR5 突變型，也就是講佇Lulu和Nana的體內，有的細胞帶有CCR5突變，有的猶閣是原底正常的CCR5，所擺就準講突變型對病毒有保護力，嘛毋是表示講身體所有的細胞攏會得著保護，若是輔助T細胞猶原是無突變的型，按呢兩个查某囡仔仝款會著愛滋病。

Hō kàu-siū tī Lulu hām Nana nn̄g ê tsa-bóo enn-á ê CCR5 ki-in ín-khí ê tu̍t-piàn hām thian-sing ê CCR5–Delta-32 tu̍t-piàn bô-kāng-khuánn, kám ū huat-tōo sán-sing kap CCR5–Delta-32 tu̍t-piàn sio-kāng ê pó-hōo-li̍k, tī khiàm-khueh siong-kuan tōng-bu̍t si̍t-giām kap lîm-tshn̂g tshì-giām ê tsu-liāu tsi-tshî tsi-hā, bô lâng ē-tàng kuà-pó-tsìng. Jî-tshiánn sú-iōng CRISPR tsit ê ki-su̍t lâi kái-piàn bo̍k-piau ki-in ê sū-lia̍t, ū put-tsí-á tuā ê ki-huē mā ē tī ní-sik-thé kî-tha ê sóo-tsāi tsō-sîng tu̍t-piàn (off-target effects), án-ne bô tiānn-tio̍h ē hōo Lulu hām Nana bī-lâi tú-tio̍h liāu-sióng-bē-kàu ê kiān-khong būn-tê. Koh ū tsin tiōng-iàu ê tsi̍t tiám, in-uī CRISPR pian-tsi̍p DNA bô pah-hun-pah ê hāu-kó, pīng m̄-sī sóo-ū phue-thai lāi-té ê sè-pau lóng ē hōo i kái piàn tsò CCR5 tu̍t-piàn-hîng, iā tō sī kóng tī Lulu hām Nana ê thé-lāi, ū ê sè-pau tài ū CCR5 tu̍t-piàn, ū ê iáu-koh sī guân-té tsìng-siông ê CCR5, sóo-pái tō tsún-kóng tu̍t-piàn-hîng tuì pēnn-to̍k ū pó-hōo-li̍k, mā m̄-sī piáu-sī kóng sin-thé sóo-ū ê sè-pau lóng ē tit-tio̍h pó-hōo, nā-sī hú-tsōo-T-sè-pau iu-guân sī bô tu̍t-piàn ê hîng, án-ne nn̄g ê tsa-bóo gín-á kāng-khuán ē tio̍h Ài-tsu-pēnn.

（二）CCR5 突變增加著其他病症的機率 CCR5 tu̍t-piàn tsing-ka tio̍h kî-tha pēnn-tsìng ê ki-lu̍t

2015年一个西班牙的團隊研究發見，有CCR5-Δ32 突變的人著流感的死亡率是17.4%，超過一般人的4.7%。而且嘛有人佇臨床發見CCR5-Δ32 突變的人較𠢕予透過蠓仔傳播的病毒親像天狗熱、ma-lá-lí-á、日本腦炎佮西尼羅河等等的病毒感染。美國的免疫學者Philip Murphy的研究證實：無正常CCR5功能的人若穢著西尼羅河病毒，併發致命腦炎或者是腦脊髓炎的機率是正常人的四倍。到底賀教授的人工CCR5突變對兩个查某囡仔未來的健康會有啥物款的影響，誠實予人感覺誠掛心。

2015 nî tsi̍t ê Se-pan-gâ ê thuân-tuī gián-kiù huat-kiàn, ū CCR5-Δ32 tu̍t-piàn ê lâng tio̍h liû-kám ê sí-bông-lu̍t sī tsa̍p-tshit-tiám-sì-pha, tshiau-kuè it-puann-lâng ê sì-tiám-tshit-pha. Jî-tshiánn mā ū lâng tī lîm-tshn̂g huat-kiàn CCR5-Δ32 tu̍t-piàn ê lâng khah gâu hōo thàu-kuè báng-á thuân-pòo ê pēnn-to̍k tshin-tshiūnn thian-káu-jia̍t, ma-lá-lí-á, Ji̍t-pún-náu-iām, kap Se-nî-lô-hô tíng-tíng ê pēnn-to̍k kám-jiám. Bí-kok ê bián-i̍k-ha̍k-tsiá Philip Murphy ê gián-kiù tsìng-si̍t: bô tsìng-siông CCR5 kong-lîng ê lâng nā uè-tio̍h Se-nî-lô-hô pēnn-to̍k, pīng-huat tì-miā náu-iām hi̍k-tsiá sī náu-tsik-tshué-iām ê ki-lu̍t sī tsìng-siông-lâng ê sì-puē. Tàu-té Hō kàu-siū ê jîn-kang CCR5 tu̍t-piàn tuì nn̄g ê tsa-bóo gín-á bī-lâi ê kiān-khong ē ū siánn-mi̍h khuán ê íng-hióng, tsiânn-si̍t hōo lâng kám-kak tsiânn kuà-sim.

（三）研究資訊無通光 Gián-kiù tsu-sìn bô thang-kng

賀教授的研究結果是透過Youtube的影片和佇研討會的投影片呈現，並無經過親像一般學術論文發表彼款嚴格的同儕審查 (peer review) 的程序，予科學界佇資訊有限的情形下，真僫判斷伊研究結果的好䆀和安全性。

Hō kàu-siū ê gián-kiù kiat-kó sī thàu-kuè Youtube ê iánn-phìnn hām tī gián-thó-huē ê tâu-iánn-phìnn thîng-hiān, pīng bô king-kuè tshin-tshiūnn it-puann ha̍k-su̍t lūn-bûn huat-piáu hit khuán giâm-keh ê tông-tsē sím-tsa (peer review) ê thîng-sū, hōo kho-ha̍k-kài tī tsu-sìn iú-hān ê tsîng-hîng hā, tsin oh phuànn-tuān i gián-kiù kiat-kó ê hó-bái hām an-tsuân-sìng

（四）新的性狀會迒世代遺傳 Sin ê sìng-tsōng ē hānn sè-tāi uî-thuân

科學家其實早就已經咧利用CRISPR以及其他的基因編輯技術來治療親像癌症、神經退化症和愛滋病等等的病症，比論講咱頂面講著的自體輔助T細胞療法就是其中的一个例。不而過佇遐的狀況裡，受編輯過的細胞留踮佇病人體內，就準講有副作用嘛袂迒世代遺傳予囝孫。毋過，賀教授這改是改造胚胎細胞的DNA，紲落去Lulu和Nana的所有細胞的DNA，包含卵子細胞在內攏會受修改著，閣會共遮的突變基因遺傳予下一代，予新突變基因進入咱人類的基因庫 (gene pool) 中。

Kho-ha̍k-ka kî-si̍t tsá tō í-king teh lī-iōng CRISPR í-ki̍p kî-tha ê ki-in pian-tsi̍p ki-su̍t lâi tī-liâu tshin-tshiūnn gâm-tsìng, sîn-king thè-huà-tsìng, hām Ài-tsu-pēnn tíng-tíng ê pēnn-tsìng, pí-lūn kóng lán tíng-bīn kóng tio̍h ê tsū-thé-hú-tsōo-T-sè-pau liâu-huat tō sī kî-tiong ê tsi̍t ê lē. Put-jî-kò tī hia-ê tsōng-hóng––ni̍h, siū pian-tsi̍p kuè ê sè-pau lâu tiàm tī pēnn-lâng thé-lāi, tō tsún-kóng ū hù-tsok-iōng mā bē hānn sè-tāi uî-thuân hōo kiánn-sun. M̄-koh, Hō kàu-siū tsit kái sī kái-tsō phue-thai-sè-pau ê DNA, suà––lo̍h-khì Lulu hām Nana ê sóo-ū sè-pau ê DNA, pau-hâm luán-tsú-sè-pau tsāi-lāi lóng ē siū siu-kái––tio̍h, koh ē kā tsia-ê tu̍t-piàn ki-in uî-thuân hōo ē-tsi̍t-tāi, hōo sin tu̍t-piàn ki-in tsìn-ji̍p lán jîn-luī ê ki-in-khòo (gene pool) tiong.

結論 Kiat-lūn

CRISPR基因編輯的發展予科學家有才調扮演敢若上帝的角色，創造新物種造福人類，毋過若是無受約束予人濫糝使用，真有可能會𤆬來大災厄，這點予CRISPR的先行者之一的Jennifer Doudna博士想著就起雞母皮，欲按怎推捒生物科技閣避免人迒過道德紅線，誠需要逐家鬥陣來思考。

CRISPR ki-in pian-tsi̍p ê huat-tián hōo kho-ha̍k-ka ū tsâi-tiāu pān-ián kánn-ná Siōng-tè ê kak-sik, tshòng-tsō sin bu̍t-tsióng tsō-hok jîn-luī, m̄-koh nā sī bô siū iok-sok hōo lâng lām-sám sú-iōng, tsin ū khó-lîng ē tshuā lâi tuā tsai-eh, tsit tiám hōo CRISPR ê sian-hîng-tsiá tsi-it ê Jennifer Doudna phok-sū siūnn tio̍h tō khí-ke-bó-phuê, beh án-tsuánn tshui-sak sing-bu̍t-kho-ki koh pī-bián lâng hānn kuè tō-tik âng-suànn, tsiânn su-iàu ta̍k-ke tàu-tīn lâi su-khó.