全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k

科技的發展毋但予咱的生活愈來愈利便，嘛予人類成做地球的統治者，《人定勝天》的口號是愈喝愈大聲。毋過現代文明雖罔替咱帶來大利益，濟濟對咱環境和野生動物的危害嘛綴咧產生。除了通人知的空氣汙染、水汙染、地球發燒、以及因為過度開發和拍獵造成濟濟動物強欲絕種以外，誠濟看起來敢若無害的人類活動，煞造成對咱四箍輾轉的環境和野生動物不止仔大的傷害。紲落去這幾篇文章，咱大略會揀幾項較罕得聽著的問題來和逐家分享佮討論。

Kho-ki ê huat-tián m̄-nā hōo lán ê sing-ua̍h lú lâi lú lī-piān, mā hōo jîn-luī tsiânn-tsò tē-kiû ê thóng-tī-tsiá, “jîn tīng sìng thian” ê kháu-hō sī lú huah lú tuā-siann. M̄-koh hiān-tāi bûn-bîng sui-bóng thè lán tuà lâi tuā lī-ik, tsē-tsē tuì lán khuân-kíng hām iá-sing-tōng-bu̍t ê guî-hāi mā tuè teh sán-sing. Tû-liáu thong-lâng-tsai ê khong-khì u-jiám, tsuí u-jiám, tē-kiû huat-sio, í-ki̍p in-uī kuè-tōo khai-huat hām phah-la̍h tsō-sîng tsē-tsē tōng-bu̍t kiông beh tsua̍t-tsíng í-guā, tsiânn-tsē khuànn––khí-lâi kánn-ná bô hāi ê jîn-luī ua̍h-tāng, suah tsō-sîng tuì lán sì-khoo-liàn-tńg ê khuân-kíng hām iá-sing-tōng-bu̍t put-tsí-á tuā ê siong-hāi. Suà––lo̍h-khì tsit kuí phinn bûn-tsiunn, lán tāi-lio̍k ē kíng kuí hāng khah hán-tit thiann––tio̍h ê būn-tê lâi hām ta̍k-ke hun-hióng kap thó-lūn.

消失的暗瞑：光害汙染 Siau-sit ê àm-mê: kng-hāi u-jiám

自從電火發明以後，咱的生活就無閣像古早人彼款日頭落山就收工歇睏的習慣。無日頭無要緊，共電火點予著就會當繼續做代誌。閣加上近來價數低閣省電的LED燈愈來愈普及，予全球各城市是那來那光，成做正港的不夜城。佇台灣台北的草山和高雄的壽山頂，是暗時仔予咱欣賞都市夜景的好所在。不而過，景色媠罔媠，遮爾仔濟的人造光源對咱家己以及慣勢踮烏暗的暗瞑生活的野生動物敢有啥物危害咧？誠濟科學調查攏顯示，這个《光害》對生態造成的傷害是真驚人喔！

Tsū-tsiông tiān-hué huat-bîng í-āu, lán ê sing-ua̍h tō bô koh tshiūnn kóo-tsá lâng hit khuán ji̍t-thâu lo̍h-suann tō siu-kang hioh-khùn ê si̍p-kuàn. Bô ji̍t-thâu bô-iàu-kín, kā tiān-hué tiám hōo to̍h tō ē-tàng kè-sio̍k tsò tāi-tsì. Koh ka-siōng kīn-lâi kè-siàu kē koh síng-tiān ê LED ting lú lâi lú phóo-ki̍p, hōo tsuân-kiû kok siânn-tshī sī ná lâi ná kng, tsiânn-tsò tsiànn-káng ê put-iā-siânn. Tī Tâi-uân Tâi-pak ê Tsháu-suann hām Ko-hiông ê Siū-suann tíng, sī àm-sî-á hōo lán him-sióng too-tshī iā-kíng ê hó sóo-tsāi. Put-jî-kò, kíng-sik suí bóng suí, tsiah-nī-á tsē ê jîn-tsō kng-guân tuì lán ka-tī í-ki̍p kuàn-sì tiàm oo-àm ê àm-mê sing-ua̍h ê iá-sing-tōng-bu̍t kám ū siánn-mi̍h guî-hāi––leh? Tsiânn-tsē kho-ha̍k tiâu-tsa lóng hián-sī, tsit ê “kng-hāi” tuì sing-thài tsō-sîng ê siong-hāi sī tsin kiann––lâng-ooh!

（一）造成渡鳥佇暗時揣無方向 Tsō-sîng tōo-tsiáu tī àm-sî tshuē-bô hong-hiòng

渡鳥就是彼種佇秋天會飛落南過冬，等候隔轉年春天才閣飛轉去北爿的飛鳥。渡鳥咧飛的時陣，常常是透過腦中的羅經來和地球的磁場做定位，就敢若飛行機的GPS仝款。毋過，這个共渡鳥𤆬路的GPS毋但干焦倚靠地球的磁場定位，伊嘛會利用日頭的方向來幫贊調整方位。日頭逐工固定對東爿出來，佇西爿落山，這予渡鳥佇日時會當透過日光方向來隨時修正飛行路線。

Tōo-tsiáu tō sī hit tsióng tī tshiu-thinn ē pue lo̍h lâm kuè tang, tán-hāu keh-tńg-nî tshun-thinn tsiah koh pue tńg khì pak-pîng ê pue-tsiáu. Tōo-tsiáu teh pue ê sî-tsūn, siông-siông sī thàu-kuè náu-tiong ê lô-kenn lâi hām tē-kiû ê tsû-tiûnn tsò tīng-uī, tō kánn-ná hue-lîng-ki ê GPS kāng-khuán. M̄-koh, tsit ê kā tōo-tsiáu tshuā-lōo ê GPS m̄-nā kan-na uá-khò tē-kiû ê tsû-tiûnn tīng-uī, i mā ē lī-iōng ji̍t-thâu ê hong-hiòng lâi pang-tsān tiâu-tsíng hong-uī. Ji̍t-thâu ta̍k-kang kòo-tīng uì tang-pîng tshut––lâi, tī sai-pîng lo̍h-suann, tse hōo tōo-tsiáu tī ji̍t––sî ē-tàng thàu-kuè ji̍t-kng hong-hiòng lâi suî-sî siu-tsìng hui-hîng lōo-suànn.

瑞典一个科學團隊佇2016年發見：鳥仔頭殼內的這个GPS若欲精確定位，外在的光線著愛佮地球的磁場平行。假使若共光線炤向和地球磁場垂直的方向，實驗中的鳥仔就會失去方向感，烏白亂飛。

Suī-tián tsi̍t ê kho-ha̍k thuân-tuī tī 2016 nî huat-kiàn: tsiáu-á thâu-khak-lāi ê tsit ê GPS nā beh tsing-khak tīng-uī, guā-tsāi ê kng-suànn tio̍h ài kap tē-kiû ê tsû-tiûnn pîng-hîng. Ká-sú nā kā kng-suànn tshiō hiòng hām tē-kiû tsû-tiûnn suî-ti̍t ê hong-hiòng, si̍t-giām tiong ê tsiáu-á tō ē sit-khì hong-hiòng kám, oo-pe̍h luān pue.

紲落去佇2017年，一个美國和英國的跨國研究團隊發表到今規模上大，針對光害對渡鳥影響的調查，𪜶觀察美國紐約世界貿易中心為著紀念佇911恐怖攻擊的受難者，所設立的「紀念之光」(Tribute in Light) 對渡鳥佇暗時飛行的影響。紀念之光是踮原底雙子星大樓所徛的所在，佇每一冬的九月十一號的暗瞑，用光線炤向天頂來模擬雙子星大樓的形，毋但數念受難者，嘛共逐家提醒毋通袂記得這个災厄。

Suà––lo̍h-khì tī 2017 nî, tsi̍t ê Bí-kok hām Ing-kok ê khuà-kok gián-kiù thuân-tuī huat-piáu kàu tann kui-bôo siōng tuā, tsiam-tuì kng-hāi tuì tōo-tsiáu íng-hióng ê tiâu-tsa, in kuan-tshat Bí-kok Niú-iok Sè-kài bōo-i̍k tiong-sim uī tio̍h kì-liām tī Kiú-it-it khióng-pòo-kong-kik ê siū-lān-tsiá, sóo siat-li̍p ê “Kì-liām-tsi kng” (Tribute in Light) tuì tōo-tsiáu tī àm-sî hui-hîng ê íng-hióng. Kì-liām-tsi-kng sī tiàm guân-té Siang-tsú-tshenn tuā-lâu sóo khiā ê sóo-tsāi, tī muí tsi̍t tang ê káu––gue̍h tsa̍p-it hō ê àm-mê, iōng kng-suànn tshiō hiòng thinn-tíng lâi bôo-gí Siang-tsú-tshenn tuā-lâu ê hîng, m̄-nā siàu-liām siū-lān-tsiá, mā kā ta̍k-ke thê-tshénn m̄-thang bē-kì-tit tsit ê tsai-eh.

予人料想袂到的是，這个看起來敢若無害的「紀念之光」，煞去唌來濟濟渡鳥，對2008年到2016年這七个暗瞑，攏總有百外萬的鳥隻予伊影響著。比論來講，誠濟渡鳥予這个人造紀念之光唌去，聚集踮伊週圍踅玲瑯，毋但延遲著落南的時間和浪費保貴的資源，而且閣有可能會因為和其他的鳥仔相挵或者是去挵著建築物來死亡。好佳哉，這个跨國研究團隊發見，若共這个紀念之光切予化，受影響渡鳥的行為會當隨恢復正常，暗示講若減少佇暗時仔點電火，尤其是佇渡鳥遷徙的季節，就會使避免濟濟對鳥仔可能的傷害。

Hōo lâng liāu-sióng-bē-kàu ê sī, tsit ê khuànn––khí-lâi kánn-ná bô hāi ê “Kì-liām-tsi-kng”, suah khì siânn lâi tsē-tsē tōo-tsiáu, uì 2008 nî kàu 2016 nî tsit tshit ê àm-mê, lóng-tsóng ū pah-guā bān ê tsiáu-tsiah hōo i íng-hióng tio̍h. Pí-lūn lâi kóng, tsiânn tsē tōo-tsiáu hōo tsit ê jîn-tsō Kì-liām-tsi-kng siânn––khì, tsū-tsi̍p tiàm i tsiu-uî se̍h-lin-long, m̄-nā iân-tî tio̍h lo̍h-lâm ê sî-kan hām lōng-huì pó-kuì ê tsu-guân, jî-tshiánn koh ū khó-lîng ē in-uī hām kî-tha ê tsiáu-á sio-lòng hi̍k-tsiá sī khì lòng tio̍h kiàn-tio̍k-bu̍t lâi sí-bông. Hó-ka-tsài, tsit ê khuà-kok gián-kiù thuân-tuī huat-kiàn, nā kā tsit ê Kì-liām-tsi-kng tshiat hōo hua, siū íng-hióng tōo-tsiáu ê hîng-uî ē-tàng suî khue-ho̍k tsìng-siông, àm-sī kóng nā kiám-tsió tī àm-sî-á tiám tiān-hué, iû-kî sī tī tōo-tsiáu tshian-suá ê kuì-tseh, tō ē-sái pī-bián tsē-tsē tuì tsiáu-á khó-lîng ê siong-hāi.

（二）擾亂動物的生理時鐘 Jiáu-luān tōng-bu̍t ê sing-lí-sî-tsing

大多數的生物包含咱人在內，倚靠所謂的生理時鐘來予咱的生理機能會當佮日夜週期同步，光線就是調控生理時鐘上主要的機制，佇無光的暗瞑，頭殼會自動分泌予人感覺愛睏的hoo-lú-bóng, melatonin（褪黑激素）（請參考進前的文章—生理時鐘的奧秘）。不而過，這馬社會佇暗時各種五花十色的非自然光，尤其是藍色LED燈，煞會抑制 melatonin的分泌，這毋但予人佇暗時仔睏袂好勢，嘛定定影響著和咱到陣佇地球生活的生物。荷蘭的生態學家Davide Dominoni就觀察著瞑時的光害影響著歐洲烏鳥仔性器官的發育，別的學者嘛發見光害會害著鳥仔和魚仔的生湠佮遷徙、以及蟲豸的蛻變佮伊對細菌或者是病毒的免疫力。

Tuā-to-sòo ê sing-bu̍t pau-hâm lán lâng tsāi-lāi, uá-khò sóo-uī ê sing-lí-sî-tsing lâi hōo lán ê sing-lí-ki-lîng ē-tàng kap ji̍t-iā tsiu-kî tông-pōo, kng-suànn tō sī tiâu-khòng sing-lí-sî-tsing siōng tsú-iàu ê ki-tsè, tī bô kng ê àm-mê, thâu-khak ē tsū-tōng hun-pì hōo lâng kám-kak ài-khùn ê hoo-lú-bóng, melatonin (tshiánn tsham-khó tsìn-tsîng ê bûn-tsiunn—Sing-lí-sî-tsing ê ò-pì). Put-jî-kò, tsit-má siā-huē tī àm-sî kok-tsióng ngóo-hue tsa̍p-sik ê hui tsū-jiân-kng, iû-kî sī nâ-sik LED ting, suah ē ah-tsè melatonin ê hun-pì, tse m̄-nā hōo lâng tī àm-sî-á khùn bē hó sè, mā tiānn-tiānn íng-hióng tio̍h hām lán tàu-tīn tī tē-kiû sing-ua̍h ê sing-bu̍t. Hô-lân ê sing-thài-ha̍k-ka, Davide Dominoni, tō kuan-tshat tio̍h mê-sî ê kng-hāi íng-hióng tio̍h Au-tsiu oo-tsiáu-á sìng-khì-kuan ê huat-io̍k, pa̍t ê ha̍k-tsiá mā huat-kiàn kng-hāi ē hāi tio̍h tsiáu-á hām hî-á ê senn-thuànn kap tshian-suá, í-ki̍p thâng-thuā thuì-piàn kap i tuì sè-khún hi̍k-tsiá sī pēnn-to̍k ê bián-i̍k-li̍k.

（三）燈火通明的暗瞑造成生物大滅絕 Ting-hué thong-bîng ê àm-mê tsō-sîng sing-bu̍t tuā bia̍t-tsua̍t

那來那光的暗瞑造成那來那少的生物！舊年德國一个研究團隊發表這个驚人的數據：𪜶觀察踮無仝自然保護區裡生活的蟲豸數量，佇過去欲30冬的時間，減少超過75%。誠濟因素親像過度開發土地、氣候變遷、濫糝使用農藥等等，攏予𪜶認定是致使這个生態災厄的兇手。毋過若斟酌共這幾項因素對蟲豸的影響做分析，就算攏總共𪜶加加做伙，嘛袂造成遮爾仔嚴重的結果，這就敢若一个猶未鬥好勢的鬥圖仝款，予人看甲霧嗄嗄，臆袂出規幅圖的模樣。德國生態學者Franz Hölker就憢疑講：光害可能就是欲完整了解造成蟲豸大滅絕這幅圖所欠缺上要緊的彼片鬥片仔。因為根據Franz Hölker今年年初所發表的研究，受影響上大的地區拄仔好是暗時光害上嚴重的所在。

Ná lâi ná kng ê àm-mê tsō-sîng ná lâi ná tsió ê sing-bu̍t! Kū-nî Tik-kok tsi̍t ê gián-kiù thuân-tuī huat-piáu tsit ê kiann––lâng ê sòo-kì: in kuan-tshat tiàm bô-kāng tsū-jiân-pó-hōo-khu––ni̍h sing-ua̍h ê thâng-thuā sòo-liōng, tī kuè-khì beh 30 tang ê sî-kan, kiám-tsió tshiau-kuè tshit-tsa̍p-gōo-pha. Tsiânn tsē in-sòo tshin-tshiūnn kuè-tōo khai-huat thóo-tē, khì-hāu-piàn-tshian, lām-sám sú-iōng lông-io̍h tíng-tíng, lóng hōo in jīn-tīng sī tì-sú tsit ê sing-thài tsai-eh ê hiong-siú. M̄-koh nā tsim-tsiok kā tsit kuí hāng in-sòo tuì thâng-thuā ê íng-hióng tsò hun-sik, tō sǹg lóng-tsóng kā in ka-ka tsò-hué, mā bē tsō-sîng tsiah-nī-á giâm-tiōng ê kiat-kó, tse tō kánn-ná tsi̍t ê iáu-bē tàu hó sè ê tàu-tôo kāng-khuán, hōo lâng khuànn kah bū-sà-sà, ioh-bē-tshut kui pak tôo ê bôo-iūnn. Tik-kok sing-thài-ha̍k-tsiá, Franz Hölker, tō giâu-gî kóng: kng-hāi khó-lîng tō sī beh uân-tsíng liáu-kái tsō-sîng thâng-thuā tuā bia̍t-tsua̍t tsit pak tôo sóo khiàm-khuat siōng iàu-kín ê hit phìnn tàu-phìnn-á. In-uī kin-kì Franz Hölker kin-nî nî-tshoo sóo huat-piáu ê gián-kiù, siū íng-hióng siōng tuā ê tē-khu tú-á-hó sī àm-sî kng-hāi siōng giâm-tiōng ê sóo-tsāi.

除了蟲豸以外，荷蘭的生物學家Kamiel Spoelstra嘛發見著光害影響著野生夜婆族群的數量和組成。為著降低對夜婆的傷害，Kamiel Spoelstra現此時當咧和荷蘭政府合作，欲共濟濟所在使用的照明設備對一般電火改做以紅光為主的路燈，這是因為生理時鐘對紅光較無敏感，就算予伊照著嘛無要緊，譬論來講，佇各大學抑是研究機構的動物中心裡，若有需要佇暗時做實驗，研究人員攏會點紅燈，通好避免擾亂動物的生理功能。

Tû-liáu thâng-thuā í-guā, Hô-lân ê sing-bu̍t-ha̍k-ka, Kamiel Spoelstra, mā huat-kiàn tio̍h kng-hāi íng-hióng tio̍h iá-sing iā-pô tso̍k-kûn ê sòo-liōng hām tsóo-sîng. Uī-tio̍h kàng-kē tuì iā-pô ê siong-hāi, Kamiel Spoelstra hiān-tshú-sî tng-teh hām Hô-lân tsìng-hú ha̍p-tsok, beh kā tsē-tsē sóo-tsāi sú-iōng ê tsiò-bîng siat-pī uì it-puann tiān-hué kái tsò í âng-ting uî-tsú ê lōo-ting, tse sī in-uī sing-lí-sî-tsing tuì âng-kng khah bô bín-kám, tō sǹg hōo i tsiò––tio̍h mā bô-iàu-kín, phì-lūn lâi kóng, tī kok tāi-ha̍k a̍h-sī gián-kiù-ki-kòo ê tōng-bu̍t-tiong-sim––ni̍h, nā ū su-iàu tī àm-sî tsò si̍t-giām, gián-kiù-jîn-uân lóng ē tiám âng-ting, thang-hó pī-bián jiáu-luān tōng-bu̍t ê sing-lí-kong-lîng.

（四）結論 Kiat-lūn

電火是美國人 E-lí-sùn (Thomas A. Edison) 佇1879年發明的，伊的普遍使用嘛是愛等到現代工業革命了後才沓沓仔起行。佇遮爾短的時間裡，咱人和其他動物袂赴演化出適應光害的基因，所擺暗瞑四常燈火通明的環境對咱家己的健康和生態不利。毋過佇現今的工業社會若欲保持競爭力，暗時點電火繼續拍拚定定嘛是姑不而將，欲按怎佇發展經濟和維持生態中間揣著平衡，誠實是需要逐家共同來思考。

Tiān-hué sī Bí-kok lâng E-lí-sùn (Thomas A. Edison) tī 1879 nî huat-bîng––ê, i ê phóo-phiàn sú-iōng mā sī ài tán-kàu hiān-tāi kang-gia̍p-kik-bīng liáu-āu tsiah ta̍uh-ta̍uh-á khí-kiânn. Tī tsiah-nī té ê sî-kan––ni̍h, lán lâng hām kî-tha tōng-bu̍t bē-hù ián-huà tshut sik-ìng kng-hāi ê ki-in, sóo-pái àm-mê sù-siông ting-hué thong-bîng ê khuân-kíng tuì lán ka-tī ê kiān-khong hām sing-thài put-lī. M̄-koh tī hiān-kin ê kang-gia̍p-siā-huē nā beh pó-tshî kīng-tsing-li̍k, àm-sî tiám tiān-hué kè-sio̍k phah-piànn tiānn-tiānn mā sī koo-put-jî-tsiong, beh án-tsuánn tī huat-tián king-tsè hām uî-tshî sing-thài tiong-kan tshuē tio̍h pîng-hîng, tsiânn-si̍t sī su-iàu ta̍k-ke kiōng-tông lâi su-khó.