會記得讀國中的時陣，佇生物課本裡有讀著下面這段內容：19世紀的英國工業革命當咧時行，因為燒塗炭排放出濟濟烏煙，共樹林裡的樹仔樹皮染甲烏物嘛，紲落去予踮樹林內生活的蛾仔族群發生變化。原底佇工業革命進前的蛾仔族群是白蛾仔占多數，烏蛾仔占少數，因為彼當時白蛾仔歇佇淺色樹皮的樹身較袂予天頂飛的鳥仔看著，有機會會當活落來。不而過，工業革命起行以後，空氣汙染予原底白白的樹皮變做烏的，致使白蛾仔予飛鳥佇遠遠就共伊看現現，定定成做鳥仔的食物。數量原本較少的烏蛾仔拄好會使覕佇烏色的樹身，走閃天敵，無疑悟煞沓沓仔成做主要的族群。這个故事除了是咧解說演化論中《適者生存》的概念以外，嘛是欲共咱提醒講：看起來敢若無底代的人類活動，其實大大影響著咱四箍圍仔的生態。
Ē-kì––tit tha̍k kok-tiong ê sî-tsūn, tī sing-bu̍t khò-pún––ni̍h ū tha̍k––tio̍h ē-bīn tsit tuānn lāi-iông: 19 sè-kí ê Ing-kok kang-gia̍p-kik-bīng tng teh sî-kiânn, in-uī sio thôo-thuànn pâi-hòng tshut tsē-tsē oo-ian, kā tshiū-nâ––ni̍h ê tshiū-á tshiū-phuê ní kah oo-mih-mah, suà––lo̍h-khì hōo tiàm tshiū-nâ lāi sing-ua̍h ê ia̍h-á tso̍k-kûn huat-sing piàn-huà. Guân-té tī kang-gia̍p-kik-bīng tsìn-tsîng ê ia̍h-á tso̍k-kûn sī pe̍h-ia̍h-á tsiàm to-sòo, oo-ia̍h-á tsiàm tsió-sòo, in-uī hit-tong-sî pe̍h-ia̍h-á hioh tī tshián-sik tshiū-phuê ê tshiū-sin khah bē hōo thinn-tíng pue ê tsiáu-á khuànn––tio̍h, ū ki-huē ē-tàng ua̍h––lo̍h-lâi. Put-jî-kò, kang-gia̍p-kik-bīng khí-kiânn í-āu, khong-khì u-jiám hōo guân-té pe̍h-pe̍h ê tshiū-phuê piàn-tsò oo––ê, tì-sú pe̍h-ia̍h-á hōo pue-tsiáu tī hn̄g-hn̄g tō kā i khuànn-hiān-hiān, tiānn-tiānn tsiânn-tsò tsiáu-á ê tsia̍h-mi̍h. Sòo-liōng guân-pún khah tsió ê oo-ia̍h-á tú-hó ē-sái bih tī oo-sik ê tshiū-sin, tsáu-siám thian-ti̍k, bô-gî-ngōo suah ta̍uh-ta̍uh-á tsiânn-tsò tsú-iàu ê tso̍k-kûn. Tsit ê kòo-sū tû-liáu sī teh kái-sueh ián-huà-lūn tiong “sik-tsiá sing-tsûn” ê kài-liām í-guā, mā sī beh kā lán thê-tshénn kóng: khuànn––khí-lâi kánn-ná bô-tī-tāi ê jîn-luī ua̍h-tāng, kî-si̍t tuā-tuā íng-hióng tio̍h lán sì-khoo-uî-á ê sing-thài.
濫糝拍獵予濟濟非洲象袂生象牙 Lām-sám phah-la̍h hōo tsē-tsē Hui-tsiu-tshiūnn bē senn tshiūnn-gê
象牙佇亞洲是誠受歡迎的商品，尤其是佇中國，受著經濟起飛，好額人愈來愈濟，象牙雕刻成做濟濟人呵咾相爭欲買的藝術品。不而過，生活佇亞洲的亞洲象因為過去長期予人過度拍獵，造成𪜶沓沓仔失去象牙，無錢通趁的生理人就共目標轉向有美麗象牙的非洲象，予非洲做象牙貿易的生理變甲那來那交易。英國獨立報佇2016年十一月就有報導講：對2007到2014年之間，攏總有大約144,000隻非洲象予人屠殺，造成非洲象佇幾若个地區強欲斷種。濟濟科學家警告講：賰的遐活落來的非洲象真有可能會佮亞洲象仝款無象牙，因為無牙的象經濟價值較低，較袂成做人拍獵的目標，予𪜶的族群有機會來生湠擴張，閣共這个「無牙基因」遺傳予下一代。
Tshiūnn-gê tī A-tsiu sī tsiânn siū huan-gîng ê siong-phín, iû-kî sī tī Tiong-kok, siū-tio̍h king-tsè khí-pue, hó-gia̍h-lâng lú lâi lú tsē, tshiūnn-gê tiau-khik tsiânn-tsò tsē-tsē lâng o-ló sio-tsenn beh bé ê gē-su̍t-phín. Put-jî-kò, sing-ua̍h tī A-tsiu ê A-tsiu-tshiūnn in-uī kuè-khì tn̂g-kî hōo lâng kuè-tōo phah-la̍h, tsō-sîng in ta̍uh-ta̍uh-á sit-khì tshiūnn-gê, bô tsînn thang thàn ê sing-lí-lâng tō kā bo̍k-piau tsuán-hiòng ū bí-lē tshiūnn-gê ê Hui-tsiu-tshiūnn, hōo Hui-tsiu tsò tshiūnn-gê bōo-i̍k ê sing-lí piàn kah ná lâi ná ka-ia̍h. Ing-kok to̍k-li̍p-pò tī 2016 nî tsa̍p-it––gue̍h tō ū pò-tō kóng: uì 2007 kàu 2014 nî tsi-kan, lóng-tsóng ū tāi-iok 144,000 tsiah Hui-tsiu-tshiūnn hōo lâng tôo-sat, tsō-sîng Hui-tsiu-tshiūnn tī kuí-nā ê tē-khu kiōng-beh tn̄g-tsíng. Tsē-tsē kho-ha̍k-ka kíng-kò kóng: tshun-ê hia ua̍h––lo̍h-lâi ê Hui-tsiu-tshiūnn tsin ū khó-lîng ē kap A-tsiu-tshiūnn kāng-khuán bô tshiūnn-gê, in-uī bô-gê ê tshiūnn king-tsè kè-ta̍t khah kē, khah bē tsiânn-tsò lâng phah-la̍h ê bo̍k-piau, hōo in ê tso̍k-kûn ū ki-huē lâi senn-thuànn khok-tiong, koh kā tsit ê “bô-gê ki-in” uî-thuân hōo ē-tsi̍t-tāi.
一般講來，公的象因為體型較大，生出來的象牙嘛較大較媠較值錢，毋過佇市場對象牙的需求愈來愈大的狀況之下，無法度干焦倚靠拍獵象公來得著夠額的象牙，致使誠濟人嘛開始拍獵較大漢的象母。佇非洲的濟濟所在，因為人類的濫糝拍獵，有98%的母的非洲象自出世就無象牙，這和往過干焦2%至6%的象母無牙的情形誠無仝。
It-puann kóng––lâi, kang––ê tshiūnn in-uī thé-hîng khah tuā, senn––tshut-lâi ê tshiūnn-gê mā khah tuā khah suí khah ta̍t-tsînn, m̄-koh tī tshī-tiûnn tuì tshiūnn-gê ê su-kiû lú lâi lú tuā ê tsōng-hóng-tsi-hā, bô-huat-tōo kan-na uá-khò phah-la̍h tshiūnn-kang lâi tit-tio̍h kàu-gia̍h ê tshiūnn-gê, tì-sú tsiânn-tsē lâng mā khai-sí phah-la̍h khah tuā-hàn ê tshiūnn-bó. Tī Hui-tsiu ê tsē-tsē sóo-tsāi, in-uī jîn-luī ê lām-sám phah-la̍h, ū káu-tsa̍p-peh-pha ê bó––ê Hui-tsiu-tshiūnn tsū tshut-sì tō bô tshiūnn-gê, tse hām íng-kuè kan-na nn̄g-pha tsì la̍k-pha ê tshiūnn-bó bô gê ê tsîng-hîng tsiânn bô-kāng.
毋過，無牙對象本身敢有啥物大影響咧？觀察非洲象族群變化30冬的Joyce Poole博士佇《國家地理雜誌》今年十一月出刊的文章表示講：無牙的象嘛會使健康生活，毋過，若是愈來愈濟的象無生象牙，對生態恐驚會造成料想袂到的後果。
M̄-koh, bô-gê tuì tshiūnn pún-sin kám ū siánn-mi̍h tuā íng-hióng––leh? Kuan-tshat Hui-tsiu-tshiūnn tso̍k-kûn piàn-huà 30 tang ê Joyce Poole phok-sū tī “Kok-ka tē-lí tsa̍p-tsì” kin-nî tsa̍p-it––gue̍h tshut-khan ê bûn-tsiunn piáu-sī kóng: bô-gê ê tshiūnn mā ē-sái kiān-khong sing-ua̍h, m̄-koh, nā-sī lú lâi lú tsē ê tshiūnn bô senn tshiūnn-gê, tuì sing-thài khióng-kiann ē tsō-sîng liāu-sióng-bē-kàu ê hiō-kó.
咱一般講的象牙是象的兩枝長長的屎桮齒(前齒)，伊的功能毋是用來哺物件，象一般用伊來剾樹皮食、共樹仔偃倒佮佇塗跤戮空來搜揣食物和水。長閣勇的象牙嘛會使當做武器來保護家己，象公咧揣對象通拍種的時，嘛四常需要用伊來和別隻象相拍，拚贏的才有媠某通娶，所以有粗勇耐操的象牙對象來講誠實是不止仔要緊。科學家認為無象牙這个食飯的好家私毋但會改變象的生活，嘛會影響著規个生態系的運作。無牙通挖井上水和偃倒樹仔來揣好物食，致使象就愛定定四界遷徙來走揣食物佮水源，毋但對家己無利便，嘛危害著濟濟倚靠象得著食物和水的低等動物的生存，譬論講予象偃倒的樹仔定定是無仝種類杜定上愛的徛家。
Lán it-puann kóng––ê tshiūnn-gê sī tshiūnn ê nn̄g-ki tn̂g-tn̂g ê sái-pue-khí (tsîng-khí), i ê kong-lîng m̄-sī iōng-lâi pōo mi̍h-kiānn, tshiūnn it-puann iōng i lâi khau tshiū-phuê tsia̍h, kā tshiū-á ián––tò kap tī thôo-kha lak-khang lâi tshiau-tshuē tsia̍h-mi̍h hām tsuí. Tn̂g koh ióng ê tshiūnn-gê mā ē-sái tòng-tsò bú-khì lâi pó-hōo ka-tī, tshiūnn-kang teh tshuē tuì-siōng thang phah-tsíng ê sî, mā sù-siông su-iàu iōng i lâi hām pa̍t tsiah tshiūnn sio-phah, piànn-iânn––ê tsiah ū suí-bóo thang tshuā, sóo-í ū tshoo-ióng nāi-tshau ê tshiūnn-gê tuì tshiūnn lâi kóng tsiânn-si̍t sī put-tsí-á iàu-kín. Kho-ha̍k-ka jīn-uî bô tshiūnn-gê tsit ê tsia̍h-pn̄g ê hó ke-si m̄-nā ē kái-piàn tshiūnn ê sing-ua̍h, mā ē íng-hióng tio̍h kui-ê sing-thài-hē ê ūn-tsok. Bô gê thang óo-tsénn tshiūnn-tsuí hām ián-tò tshiū-á lâi tshuē hó mi̍h tsia̍h, tì-sú tshiūnn tō ài tiānn-tiānn sì-kè tshian-suá lâi tsáu-tshuē tsia̍h-mi̍h kap tsuí-guân, m̄-nā tuì ka-tī bô lī-piān, mā guî-hāi tio̍h tsē-tsē uá-khò tshiūnn tit-tio̍h tsia̍h-mi̍h hām tsuí ê kē-tíng-tōng-bu̍t ê sing-tsûn, phì-lūn kóng hōo tshiūnn ián-tò ê tshiū-á tiānn-tiānn sī bô-kāng tsióng-luī tōo-tīng siōng-ài ê khiā-ke.
為著欲避免這个生態災厄，中國和美國佇2015年決議全面禁止象牙的貿易，向望予有斷種危機的非洲象族群會使略仔歇喘閣沓沓仔恢復正常。
Uī-tio̍h beh pī-bián tsit ê sing-thài tsai-eh, Tiong-kok hām Bí-kok tī 2015 nî kuat-gī tsuân-bīn kìm-tsí tshiūnn-gê ê bōo-i̍k, ǹg-bāng hōo ū tn̄g-tsíng guî-ki ê Hui-tsiu-tshiūnn tso̍k-kûn ē-sái lio̍h-á hioh-tshuán koh ta̍uh-ta̍uh-á khue-ho̍k tsìng-siông.
愈來愈濟野生動物變做夜行性動物 Lú lâi lú tsē iá-sing-tōng-bu̍t piàn-tsò iā-hîng-sìng tōng-bu̍t
對大多數的野生動物來講，人類是𪜶生存的大危脅，會盡量走閃。人類主要佇平地活動，動物就遷徙去偏僻的山區或者是較無人出入的樹林抑是曠野蹛。毋過全球的人口那來那濟，人類的開發佮活動範圍嘛那來那闊，無所不在的人影予遮的野獸欲揣著有法度避免和人相拄的所在做徛家誠實是那來那僫矣！
Tuì tuā-to-sòo ê iá-sing-tōng-bu̍t lâi-kóng, jîn-luī sī in sing-tsûn ê tuā guî-hia̍p, ē tsīn-liōng tsáu-siám. Jîn-luī tsú-iàu tī pênn-tē ua̍h-tāng, tōng-bu̍t tō tshian-suá khì phian-phiah ê suann-khu hi̍k-tsiá sī khah bô lâng tshut-ji̍p ê tshiū-nâ a̍h-sī khòng-iá tuà. M̄-koh tsuân-kiû ê jîn-kháu ná lâi ná tsē, jîn-luī ê khai-huat kap ua̍h-tāng huān-uî mā ná lâi ná khuah, bû-sóo-put-tsāi ê lâng-iánn hōo tsia-ê iá-siù beh tshuē-tio̍h ū huat-tōo pī-bián hām lâng sio-tú ê sóo-tsāi tsò khiā-ke tsiânn-si̍t sī ná lâi ná oh––ah!
今年六月一篇發表佇《科學》期刊的研究顯示：因為人類不斷踏入原底屬野生動物的空間無煞，造成濟濟動物，無論是細隻的膨鼠抑是大隻的非洲象，因為揣無好所在通覕，姑不將就改佇暗時仔活動，通好避免日時和人相拄。這篇論文的作者講：對食奶動物來講，等日頭落山才出來活動佇恐龍時代是誠四常的代誌，因為彼時陣慣勢佇日時活動的恐龍是𪜶生存大危脅。這馬咱人類就敢若彼當時的恐龍，予其他的動物看做是𪜶生存的危脅。
Kin-nî la̍k––gue̍h tsi̍t phinn huat-piáu tī “Kho-ha̍k” kî-khan ê gián-kiù hián-sī: in-uī jîn-luī put-tuān ta̍h-ji̍p guân-té sio̍k iá-sing-tōng-bu̍t ê khong-kan bô-suah, tsō-sîng tsē-tsē tōng-bu̍t, bô-lūn sī sè-tsiah ê phòng-tshí a̍h-sī tuā-tsiah ê Hui-tsiu-tshiūnn, in-uī tshuē bô sóo-tsāi thang bih, koo-put-tsiong tō kái tī àm-sî-á ua̍h-tāng, thang-hó pī-bián ji̍t––sî hām lâng sio-tú. Tsit phinn lūn-bûn ê tsok-tsiá kóng: tuì tsia̍h-ling-tōng-bu̍t lâi kóng, tán ji̍t-thâu lo̍h-suann tsiah tshut-lâi ua̍h-tāng tī khióng-liông sî-tāi sī tsiânn sù-siông ê tāi-tsì, in-uī hit-sî-tsūn kuàn-sì tī ji̍t––sî ua̍h-tāng ê khióng-liông sī in sing-tsûn tuā guî-hia̍p. Tsit-má lán jîn-luī tō kánn-ná hit-tong-sî ê khióng-liông, hōo kî-tha ê tōng-bu̍t khuànn-tsò sī in sing-tsûn ê guî-hia̍p.
按呢有人會問：動物改變𪜶家己的生活方式敢有要緊？生態學家表示講：雖罔改佇暗瞑活動就會使予野獸佮人類做伙踮仝一个所在和平共存，看起來敢若是好代誌，毋過對整體生態系統的影響是好抑是䆀？無人會當掛保證。比論講，對慣勢倚靠日光走揣食物的動物佇暗眠摸的暗時敢有才調揣著夠額的物件通食？獅、虎、豹等等的猛獸，若是改佇暗時仔才出來活動佮拍獵，𪜶原底的食物來源像斑馬、鹿、和羊等等食草的動物的族群數量敢會綴咧增加，共草仔攏食了了？原本佇暗時仔活動的夜行性動物敢會無疑悟煞成做遮的猛獸追殺的目標咧？
Án-ne ū lâng ē mn̄g: tōng-bu̍t kái-piàn ka-tī ê sing-ua̍h-hong-sik kám ū iàu-kín? Sing-thài-ha̍k-ka piáu-sī kóng: sui-bóng kái tī àm-mê ua̍h-tāng tō ē-sái hōo iá-siù kap jîn-luī tsò-hué tiàm kāng tsi̍t ê sóo-tsāi hô-pîng kiōng-tsûn, khuànn––khí-lâi kánn-ná sī hó tāi-tsì, m̄-koh tuì tsíng-thé sing-thài hē-thóng ê íng-hióng sī hó ia̍h-sī bái? Bô lâng ē-tàng kuà-pó-tsìng. Pí-lūn kóng, tuì kuàn-sì uá-khò ji̍t-kng tsáu-tshuē tsia̍h-mi̍h ê tōng-bu̍t tī àm-bîn-bong ê àm-sî kám ū tsâi-tiāu tshuē-tio̍h kàu-gia̍h ê mi̍h-kiānn thang tsia̍h? Sai, hóo, pà tíng-tíng ê bíng-siù, nā-sī kái tī àm-sî-á tsiah tshut-lâi ua̍h-tāng kap phah-la̍h, in guân-té ê tsia̍h-mi̍h lâi-guân tshiūnn pan-má, lo̍k, hām iûnn tíng-tíng tsia̍h-tsháu ê tōng-bu̍t ê tso̍k-kûn sòo-liōng kám ē tuè teh tsing-ka, kā tsháu-á lóng tsia̍h liáu-liáu? Guân-pún tī àm-sî-á ua̍h-tāng ê iā-hîng-sìng tōng-bu̍t kám ē bô-gî-ngōo suah tsiânn-tsò tsia-ê bíng-siù tui-sat ê bo̍k-piau––leh?
生態系中逐个成員的行為對維持規个生態系的運作攏真要緊，為著避免任何料想袂到的災厄，除了現此時已經咧進行的區域使用分區(spatial zoning)，也就是限制人類活動和開發的空間，毋通侵入動物的勢力範圍，嘛有科學家呼籲嘛愛做時間使用分區(temporal zoning)，來限制人類佇一工的特定時間做會影響野生動物的活動，予𪜶無需要改變生活習慣，向望會當好好保護咱的生態。
Sing-thài-hē tiong ta̍k ê sîng-uân ê hîng-uî tuì uî-tshî kui-ê sing-thài-hē ê ūn-tsok lóng tsin iàu-kín, uī-tio̍h pī-bián jīm-hô liāu-sióng-bē-kàu ê tsai-eh, tû-liáu hiān-tshú-sî í-king teh tsìn-hîng ê khu-hi̍k sú-iōng hun-khu (spatial zoning), iā tō sī hān-tsè jîn-luī ua̍h-tāng hām khai-huat ê khong-kan, m̄-thang tshim-ji̍p tōng-bu̍t ê sè-li̍k-huān-uî, mā ū kho-ha̍k-ka hoo-io̍k mā ài tsò sî-kan sú-iōng hun-khu (temporal zoning), lâi hān-tsè jîn-luī tī tsi̍t kang ê ti̍k-tīng sî-kan tsò ē íng-hióng iá-sing-tōng-bu̍t ê ua̍h-tāng, hōo in bô su-iàu kái-piàn sing-ua̍h si̍p-kuàn, ǹg-bāng ē-tàng hó-hó pó-hōo lán ê sing-thài.