全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k
瑞典的Nobel醫學委員會，宣布共今年度的Nobel 生理醫學獎，頒發予發見肝炎C病毒的美國病毒學家Harvey J. Alter佮Charles M. Rice，以及現此時當咧佇加拿大做教授的英國生物化學家Michael Houghton。Nobel醫學委員會呵咾𪜶三位學者針對肝炎C研究的成就，拯救了全球幾若千萬人的性命。
Suī-tián ê Nobel i-ha̍k uí-uân-huē, suan-pòo kā kin-nî-tōo ê Nobel sing-lí i-ha̍k tsióng, pan-huat hōo huat-kiàn kuann-iām C pēnn-to̍k ê Bí-kok pēnn-to̍k ha̍k-ka Harvey J. Alter kap Charles M. Rice, í-ki̍p hiān-tshú-sî tng-teh tī Ka-ná-tah tsò kàu-siū ê Ing-kok sing-bu̍t-huà-ha̍k ka Michael Houghton. Nobel i-ha̍k uí-uân huē o-ló in sann-uī ha̍k-tsiá tsiam-tuì kuann-iām C gián-kiù ê sîng-tsiū, tsín-kiù liáu tsuân-kiû kuí-nā tshing-bān lâng ê sènn-miā.
肝炎的歷史 kuann-iām ê li̍k-sú
對咱人類來講，肝炎並毋是近代才有的問題，佇公元前400年的古冊裡就看會著相
關的記載矣。簡單講，肝炎是源自咱肝臟的生理功能受損害，致使患者出現親像厭𤺪、胃口䆀、佮黃疸等等的症頭。引起肝炎的原因有濟濟款，比論講源自病毒感染的感染性（病毒性）肝炎、因為食傷濟酒引起的酒精性肝炎、閣有因為家己免疫系統走精去tsua̋nn來傷害著肝細胞的自體免疫肝炎等等。其中源自病毒感染的感染性（病毒性）肝炎算是上普遍的一項。
Tuì lán jîn-luī lâi-kóng, kuann-iām pīng m̄-sī kīn-tāi tsiah ū ê būn-tê, tī kong-guân tsîng 400 nî ê kóo-tsheh ni̍h tō khuànn-ē-tio̍h siong-kuan ê kì-tsài––ah. Kán-tan kóng, kuann-iām sī guân-tsū lán kuann-tsōng ê sing-lí kong-lîng siū sún-hāi, tì-sú huān-tsiá tshut-hiān tshin-tshiūnn ià-siān, uī-kháu bái, kap n̂g-thán tíng-tíng ê tsìng-thâu. Ín-khí kuann-iām ê guân-in ū tsē-tsē khuán, pí-lūn kóng guân-tsū pēnn-to̍k kám-jiám ê kám-jiám-sìng (pēnn-to̍k-sìng) kuann-iām, in-uī tsia̍h siunn tsē tsiú ín-khí ê tsiú-tsing-sìng kuann-iām, koh ū in-uī ka-tī bián-i̍k-hē-thóng tsáu-tsing khì tsua̋nn lâi siong-hāi tio̍h kuann-sè-pau ê tsū-thé-bián-i̍k kuann-iām tíng-tíng. Kî-tiong guân-tsū pēnn-to̍k kám-jiám ê kám-jiám-sìng (pēnn-to̍k-sìng) kuann-iām sǹg-sī siōng phóo-phiàn ê tsi̍t hāng.
佇1947年，一个英國的醫學家共這號會穢人的感染性肝炎約略分做兩類：肝炎A佮肝炎B。肝炎A是透過食著抑是啉著受汙染的食物佮水來穢人。人若穢著肝炎A，病情的發展誠緊，引起所謂的急性肝炎。毋過人若原全了，毋但袂有後遺症，而且閣會得著維持規世人的免疫力。老輩的台灣人對肝炎A可能較袂生疏，因為早期衛生環境較䆀的時陣不時就咧流行，這馬因為公共衛生進步，閣加上有疫苗通注，佇台灣已經較罕得咧拄著，毋過佇濟濟開發中的國家，肝炎A猶原是一个公共衛生的大問題。
Tī 1947 nî, tsi̍t ê Ing-kok ê i-ha̍k-ka kā tsit hō ē uè––lâng ê kám-jiám-sìng kuann-iām iok-lio̍k hun-tsò nn̄g-luī: kuann-iām A kap kuann-iām B. Kuann-iām A sī thàu-kuè tsia̍h tio̍h a̍h-sī lim tio̍h siū u-jiám ê tsia̍h-mi̍h kap tsuí lâi uè––lâng. Lâng nā uè-tio̍h kuann-iām A, pēnn-tsîng ê huat-tián tsiânn-kín, ín-khí sóo-uī ê kip-sìng kuann-iām. M̄-koh lâng nā guân-tsuân liáu, m̄-nā bē ū āu-uî-tsìng, jî-tshiánn koh ē tit-tio̍h î-tshî kui-sì-lâng ê bián-i̍k-li̍k. Lāu-puè ê Tâi-uân-lâng tuì kuann-iām A khó-lîng khah bē tshenn-soo, in-uī tsá-kî uē-sing-khuân-kíng khah bái ê sî-tsūn put-sî tō teh liû-hîng, tsit-má in-uī kong-kiōng-uē-sing tsìn-pōo, koh ka-siōng ū i̍k-biâu thang tsù, tī Tâi-uân í-king hán-tit teh tú––tio̍h, m̄-koh tī tsē-tsē khai-huat-tiong ê kok-ka, kuann-iām A iu-guân sī tsi̍t ê kong-kiōng-uē-sing ê tuā būn-tê.
和肝炎A無仝，肝炎B主要透過血液佮體液咧傳染，人予伊穢著了，通常無啥症頭，毋過無症頭並無代表無病，只是病情的發展較慢，若攏無插伊隨在伊發展，常常會沓沓仔演變做慢性肝炎，終其尾恐驚會惡化成做肝硬化或者是肝癌。而且因為濟濟無症頭的帶原者，毋知影家己有帶病毒，閣去捐血，加上以早醫學界猶毋知影病原是啥物，病院無法度檢驗，致到予不止仔濟接受著受汙染的血液的患者染著肝炎。一直到1967年，美國國家衛生院的科學家Baruch Blumberg，揣著致使肝炎B的病毒，紲落去閣開發出檢驗的法度佮疫苗，才予肝炎B的傳染受著控制。Blumberg的貢獻嘛予伊得著1976年的Nobel生理醫學獎。
Hām kuann-iām A bô-kāng, kuann-iām B tsú-iàu thàu-kuè hueh-i̍k kap thé-i̍k teh thuân-jiám, lâng hōo i uè––tio̍h liáu, thong-siông bô siánn tsìng-thâu, m̄-koh bô tsìng-thâu pīng bô tāi-piáu bô pēnn, tsí-sī pēnn-tsîng ê huat-tián khah bān, nā lóng bô tshap––i suî-tsāi i huat-tián, siông-siông ē ta̍uh-ta̍uh-á ián-piàn tsò bān-sìng kuann-iām, tsiong-kî-bué khióng-kiann ē ok-huà tsiânn-tsò kuann-ngē-huà hi̍k-tsiá sī kuann-gâm. Jî-tshiánn in-uī tsē-tsē bô-tsìng-thâu ê tài-guân-tsiá, m̄-tsai-iánn ka-tī ū tài pēnn-to̍k, koh khì kuan hueh, ka-siōng í-tsá i-ha̍k-kài iáu m̄-tsai-iánn pēnn-guân sī siánn-mi̍h, pēnn-īnn bô huat-tōo kiám-giām, tì-kàu hōo put-tsí-á tsē tsiap-siū tio̍h siū u-jiám ê hueh-i̍k ê huān-tsiá jiám-tio̍h kuann-iām. It-ti̍t kàu 1967 nî, Bí-kok kok-ka uē-sing-īnn ê kho-ha̍k-ka Baruch Blumberg, tshuē tio̍h tì-sú kuann-iām B ê pēnn-to̍k, suà––lo̍h-khì koh khai-huat-tshut kiám-giām ê huat-tōo kap i̍k-biâu, tsiah hōo kuann-iām B ê thuân-jiám siū tio̍h khòng-tsè. Blumberg ê kòng-hiàn mā hōo i tit-tio̍h 1976 nî ê Nobel sing-lí i-ha̍k tsióng.
走揣肝炎C病毒 Tsáu-tshuē kuann-iām C pēnn-to̍k
雖罔有了驗肝炎B病毒的法度以後，予肝炎的流行得著改善，不而過，佇彼當陣猶原有不止仔濟的人因為輸血來染著慢性肝炎。根據統計，排除了肝炎B病毒汙染的血液以後，干焦會使避免20%因為輸血染著肝炎的案例，賰的80%明顯是源自別款猶予科學界霧嗄嗄的病原體。這个現象引起少年醫生Harvey J. Alter的興趣，決心欲來走揣伊的病原。佇1970年代，Alter佮伊的同事發見源自肝炎患者的血清會予烏猩猩著肝炎，後來閣發見烏猩猩是唯一會予這號神秘的肝炎穢著的動物。透過烏猩猩做實驗，Alter進一步證實造成這號肝炎的病原體是一款猶毋知名的病毒，醫學界彼當時就暫時共伊號名做非肝炎A非肝炎B病毒。
Sui-bóng ū liáu giām kuann-iām B pēnn-to̍k ê huat-tōo í-āu, hōo kuann-iām ê liû-hîng tit-tio̍h kái-siān, put-jî-kò, tī hit-tang-tsūn iû-guân ū put-tsí-á tsē ê lâng in-uī su-hueh lâi jiám-tio̍h bān-sìng kuann-iām. Kin-kì thóng-kè, pâi-tû liáu kuann-iām B pēnn-to̍k u-jiám ê hueh-i̍k í-āu, kan-na ē-sái pī-bián 20% in-uī su-hueh jiám-tio̍h kuann-iām ê àn-lē, tshun-ê 80% bîng-hián sī guân-tsū pa̍t khuán iáu hōo kho-ha̍k-kài bū-sà-sà ê pēnn-guân-thé. Tsit ê hiān-siōng ín-khí siàu-liân i-sing Harvey J. Alter ê hìng-tshù, kuat-sim beh lâi tsáu-tshuē i ê pēnn-guân. Tī 1970 nî-tāi, Alter kap i ê tông-sū huat-kiàn guân-tsū kuann-iām huān-tsiá ê hueh-tshing ē hōo oo-sing-sing tio̍h kuann-iām, āu-lâi koh huat-kiàn oo-sing-sing sī uî-it ē hōo tsit hō sîn-pì ê kuann-iām uè––tio̍h ê tōng-bu̍t. Thàu-kuè oo-sing-sing tsò si̍t-giām, Alter tsìn-tsi̍t-pōo tsìng-si̍t tsō-sîng tsit-hō kuann-iām ê pēnn-guân-thé sī tsi̍t khuán iáu m̄-tsai miâ ê pēnn-to̍k, i-ha̍k-kài hit-tong-sî tō tsiām-sî kā i hō-miâ tsò hui kuann-iām A hui kuann-iām B pēnn-to̍k.
紲落來科學界的任務就是走揣這隻病毒的廬山真面目，毋過經過10外冬的拍拚猶是揣攏無。一直到彼當陣當咧佇美國生物科技公司Chiron做研究的英國人Michael Houghton，共著肝炎的烏猩猩血清裡的一段一段的DNA分離出來，共遮的DNA佮烏猩猩家己的DNA做比對，向望會當揣著源自病毒的cDNA。cDNA是由病毒RNA反轉錄出來的DNA，伊會表現出病毒的蛋白質抗原。Houghton共無仝的cDNA囥入去大腸桿菌裡，利用大腸桿菌共蛋白質抗原表現出來–紲落來就共肝炎患者血清裡的抗體抽出來，看佗一个cDNA表現出來的蛋白質抗原會予抗體認著。經過幾若月日的走揣，總算予伊共病毒揣著，共伊正式號名「肝炎C病毒」。
Suà––lo̍h-lâi kho-ha̍k-kài ê jīm-bū tō-sī tsáu-tshuē tsit tsiah pēnn-to̍k ê lôo-san tsin bīn-bo̍k, m̄-koh king-kuè 10 guā tang ê phah-piànn iáu sī tshuē lóng bô. It-ti̍t kàu hit-tang-tsūn tng teh tī Bí-kok sing-bu̍t kho-ki kong-si Chiron tsò gián-kiù ê Ing-kok lâng Michael Houghton, kā tio̍h kuann-iām ê oo-sing-sing hueh-tshing ni̍h ê tsi̍t-tuānn tsi̍t-tuānn ê DNA hun-lî tshut––lâi, kā tsia-ê DNA kap oo-sing-sing ka-tī ê DNA tsò pí-tuì, ǹg-bāng ē-tàng tshuē-tio̍h guân-tsū pēnn-to̍k ê cDNA. cDNA sī iû pēnn-to̍k RNA huán-tsuán-lo̍k tshut-lâi ê DNA, i ē piáu-hiān tshut pēnn-to̍k ê tàn-pe̍h-tsit khòng-guân. Houghton kā bô-kāng ê cDNA khǹg-ji̍p-khì tuā-tn̂g kuáinn-khún ni̍h, lī-iōng tuā-tn̂g kuáinn-khún kā tàn-pe̍h-tsit khòng-guân piáu-hiān––tshut-lâi, suà––lo̍h-lâi tō kā kuann-iām huān-tsiá hueh-tshing ni̍h ê khòng-thé thiu––tshut-lâi, khuànn tó tsi̍t ê cDNA piáu-hiān–tshut-lâi ê tàn-pe̍h-tsit khòng-guân ē hōo khòng-thé jīn––tio̍h. king-kuè kuí-nā gue̍h-ji̍t ê tsáu-tshuē, tsóng-sǹg hōo i kā pēnn-to̍k tshuē––tio̍h, kā i tsìng-sik hō-miâ “kuann-iām C pēnn-to̍k”.
雖罔病毒已經予人揣著，毋過故事猶袂煞鼓。科學界猶無清楚到底這隻肝炎C病毒家己敢有才調感染人予人破病，或者是著愛倚靠血液中其他關鍵元素的協助才通引起肝炎？欲回答這个問題進前，咱代先先來紹介一寡有關病毒的基本智識。
Sui-bóng pēnn-to̍k í-king hōo-lâng tshuē tio̍h, m̄-koh kòo-sū iáu buē suah-kóo. Kho-ha̍k-kài iáu bô tshing-tshó tàu-té tsit tsiah kuann-iām C pēnn-to̍k ka-tī kám ū tsâi-tiāu kám-jiám lâng hōo lâng phuà-pēnn, hi̍k-tsiá sī tio̍h ài uá-khò hueh-i̍k tiong kî-thann kuan-kiān guân-sòo ê hia̍p-tsōo tsiah thang ín-khí kuann-iām? Beh huê-tap tsit ê būn-tê tsìn-tsîng, lán tāi-sing sing lâi siāu-kài tsi̍t kuá iú-kuan pēnn-to̍k ê ki-pún tì-sik.
病毒本身毋是完整的生物，無才調家己生存，的確愛靠寄生佇有活命的細胞內才會活佮生湠。病毒咧感染細胞的時，會共伊家己的RNA注入去細胞內，命令細胞表現病毒的蛋白質佮複製病毒的RNA，利用細胞的資源予家己直直生湠落去。聽候細胞內的病毒量達到一个坎站了，細胞就piāng破，得著敨放的新病毒隨就四界去感染其他的細胞，引起發炎。所以這隻肝炎C病毒若欲引起肝炎，的確愛有才調踮肝細胞內複製才會用得。美國華盛頓大學的學者Charles M. Rice，佇肝炎C病毒的RNA裡揣著會當予伊踮細胞內複製的關鍵證據，閣共RNA注入去烏猩猩的肝臟以後，成功予烏猩猩出現肝炎的症頭，證明這隻肝炎C病毒就是引起濟濟患者因為輸血來染著肝炎的病原體。
Pēnn-to̍k pún-sin m̄-sī uân-tsíng ê sing-bu̍t, bô tsâi-tiāu ka-tī sing-tsûn, tik-khak ài khò kià-senn tī ū ua̍h-miā ê sè-pau lāi tsiah ē ua̍h kap senn-thuànn. Pēnn-to̍k teh kám-jiám sè-pau ê sî, ē kā i ka-tī ê RNA tsù ji̍p khì sè-pau lāi, bīng-līng sè-pau piáu-hiān pēnn-to̍k ê tàn-pe̍h-tsit kap ho̍k-tsè pēnn-to̍k ê RNA, lī-iōng sè-pau ê tsu-guân hōo ka-tī ti̍t-ti̍t senn-thuànn––lo̍h-khì. Thìng-hāu sè-pau lāi ê pēnn-to̍k liōng ta̍t kàu tsi̍t ê khám-tsām liáu, sè-pau tō piāng phuà, tit-tio̍h tháu-pàng ê sin pēnn-to̍k suî tō sì-kè khì kám-jiám kî-thann ê sè-pau, ín-khí huat-iām. Sóo-í tsit tsiah kuann-iām C pēnn-to̍k nā beh ín-khí kuann-iām, tik-khak ài ū tsâi-tiāu tiàm kuann-sè-pau lāi ho̍k-tsè tsiah ē-īng––tit. Bí-kok Huâ-sīng-tùn tāi-ha̍k ê ha̍k-tsiá Charles M. Rice, tī kuann-iām C pēnn-to̍k ê RNA ni̍h tshuē tio̍h ē tàng hōo i tiàm sè-pau lāi ho̍k-tsè ê kuan-kiān tsìng-kù, koh kā RNA tsù-ji̍p khì oo-sing-sing ê kuann-tsōng í-āu, sîng-kong hōo oo-sing-sing tshut-hiān kuann-iām ê tsìng-thâu, tsìng-bîng tsit tsiah kuann-iām C pēnn-to̍k tō-sī ín-khí tsē-tsē huān-tsiá in-uī su-hueh lâi jiám-tio̍h kuann-iām ê pēnn-guân-thé.
肝炎C病毒一下予學者揣著了，檢驗的法度就隨予人開發出來，予濟濟需要輸血的患者袂閣受肝炎的威脅。治療肝炎C的抗病毒藥物無偌久嘛順利予人開發出來，予肝炎C成做有法度治療好勢的病，無親像以早按呢著病就敢若判死刑遐爾恐怖。所擺講，這三位學者相連紲針對肝炎C病毒的研究貢獻，誠實是拯救了全球千千萬萬條性命，𪜶得著Nobel獎的肯定，對現時當咧開發武漢肺炎藥物佮疫苗的科學家來講，確實是一个大鼓舞。
Kuann-iām C pēnn-to̍k tsi̍t-ē hōo ha̍k-tsiá tshuē-tio̍h liáu, kiám-giām ê huat-tōo tō suî hōo-lâng khai-huat tshut––lâi, hōo tsē-tsē su-iàu su-hueh ê huān-tsiá bē koh siū kuann-iām ê ui-hia̍p. Tī-liâu kuann-iām C ê khòng-pēnn-to̍k io̍h-bu̍t bô-guā-kú mā sūn-lī hōo-lâng khai-huat tshut––lâi, hōo kuann-iām C tsiânn-tsò ū huat-tōo tī-liâu hó-sè ê pēnn, bô tshin-tshiūnn í-tsá án-ne tio̍h-pēnn tō kánn-ná phuànn sí-hîng hiah-nī khióng-pòo. Sóo-pái kóng, tsit sann uī ha̍k-tsiá sio-liân-suà tsiam-tuì kuann-iām C pēnn-to̍k ê gián-kiù kòng-hiàn, tsiânn-si̍t sī tsín-kiù liáu tsuân-kiû tshian-tshian-bān-bān tiâu sènn-miā, in tit-tio̍h Nobel tsióng ê khíng-tīng, tuì hiān-tshú-sî tng-teh khai-huat Bú-hàn hì-iām io̍h-bu̍t kap i̍k-biâu ê kho-ha̍k-ka lâi-kóng, khak-si̍t sī tsi̍t ê tuā kóo-bú.