全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k

入冬以後，毋但天氣轉冷，流行性感冒的病毒嘛綴咧開始活跳，造成不止仔濟學生囡仔佮大人著病。今年的狀況閣特別食力，因為過去兩冬來為著防止新冠病毒的流湠，逐家特別注重個人衛生，維持社交距離，著流感的人少，致使大多數的人無免疫力，形成所謂的免疫負債，佇這種狀況之下，防疫措施若放冗，予人佮人的接觸一下仔增加，病毒咧湠就會足緊。為著避免流感四界湠，衛福部官員自舊年九月以來，攏不時大力鼓吹逐家趕緊去注疫苗。

Ji̍p-tang í-āu, m̄-nā thinn-khì tsuán-líng, liû-hîng-sìng kám-mōo ê pēnn-to̍k mā tuè-leh khai-sí ua̍h-thiàu, tsō-sîng put-tsí-á tsē ha̍k-sing gín-á kap tuā-lâng tio̍h-pēnn. kin-nî ê tsōng-hóng koh ti̍k-pia̍t tsia̍h-la̍t, in-uī kuè-khì nn̄g-tang lâi uī-tio̍h hông-tsí sin-kuan-pēnn-to̍k ê liû-thuànn, ta̍k-ke ti̍k-pia̍t tsù-tiōng kò-jîn uē-sing, î-tshî siā-kau kū-lî, tio̍h liû-kám ê lâng tsió, tì-sú tuā-to-sòo ê lâng bô bián-i̍k-li̍k, hîng-sîng sóo-uī ê bián-i̍k-hū-tsè, tī tsit-tsióng tsōng-hóng tsi-hā, hông-i̍k tshòo-si nā pàng-līng, hōo lâng kap lâng ê tsiap-tshiok tsi̍t-ê-á tsing-ka, pēnn-to̍k teh thuànn tiō ē tsiok kín. Uī-tio̍h pī-bián liû-kám sì-kè thuànn, uē-hok-pōo kuann-uân tsū kū-nî káu––gue̍h í-lâi, lóng put-sî tuā-la̍t kóo-tshui ta̍k-ke kuánn-kín khì tsù i̍k-biâu.

流感的分類 Liû-kám ê hun-luī

流感病毒攏總有4類：A型、B型、C型佮D型。D型干焦會感染動物，袂穢人，C型雖罔會穢人，毋過伊通常袂引起大毛病。真正會穢人閣致到流行的病毒，是A型佮B型流感。

Liû-kám pēnn-to̍k lóng-tsóng ū sì-luī: A hîng, B hîng, C hîng kap D hîng. D hîng kan-na ē kám-jiám tōng-bu̍t, bē uè––lâng, C hîng sui-bóng ē uè––lâng, m̄-koh i thong-siông bē ín-khí tuā môo-pēnn. Tsin-tsiànn ē uè––lâng koh tì-kàu liû-hîng ê pēnn-to̍k, sī A hîng kap B hîng liû-kám.

A型流感是對人威脅上大的病毒，超過75%的流感病例攏是穢著伊引起的。按照伊表面的兩款抗原，分別是紅血球凝集素H佮神經胺酸酶N，通共伊做分型。抗原H有18種，抗原N有11種，無仝的H佮N做配對會生出幾若型的無仝病毒株，根據美國CDC的統計，到今佇自然界已經揣著130型的A型流感病毒，大多數攏佇鳥仔之間咧流傳，也就是所謂的禽流感。雖罔伊的天然宿主是鳥仔，毋過有時陣嘛會迒過物種障礙來穢人以及穢予其他的食奶動物比論講豬仔，算是一種人畜共通的傳染病。好佳哉佇大部份的情形下，禽流感袂穢人，就算是伊穢著人，嘛無才調佇人佮人之間相穢，親像現此時予飼雞場驚惶的H5N1禽流感，毒罔毒，毋過猶無才調人穢人。

A hîng liû-kám sī tuì lâng ui-hia̍p siōng-tuā ê pēnn-to̍k, tshiau-kuè 75-pha ê liû-kám pēnn-lē lóng sī uè-tio̍h i ín-khí ê. Àn-tsiàu i piáu-bīn ê nn̄g-khuán khòng-guân, hun-pia̍t sī âng-hueh-kiû-gîng-tsi̍p-sòo H kap sîn-king-an-sng-muî N, thang kā i tsò hun-hîng. Khòng-guân H ū 18 tsióng, khòng-guân N ū 11 tsióng, bô-kāng ê H kap N tsò phuè-tuì ē senn-tshut kuí-nā hîng ê bô-kāng pēnn-to̍k-tsu, kin-kì Bí-kok CDC ê thóng-kè, kàu-tann tī tsū-jiân-kài í-king tshuē-tio̍h 130 hîng ê A hîng liû-kám-pēnn-to̍k, tuā-to-sòo lóng tī tsiáu-á tsi-kan leh liû-thuân, iā-tiō-sī sóo-uī ê khîm-liû-kám. Sui-bóng i ê thian-jiân siok-tsú sī tsiáu-á, m̄-koh ū-sî-tsūn mā ē hānn-kuè bu̍t-tsióng tsiòng-gāi lâi uè––lâng í-ki̍p uè-hōo kî-tha ê tsia̍h-ling-tōng-bu̍t pí-lūn kóng ti-á, sǹg sī tsi̍t-tsióng jîn-thiok kiōng-thong ê thuân-jiám-pēnn. Hó-ka-tsài tī tuā-pōo-hūn ê tsîng-hîng-hā, khîm-liû-kám bē uè––lâng, tō-sǹg-sī i uè-tio̍h lâng, mā bô tsâi-tiāu tī lâng kap lâng tsi-kan sio-uè, tshin-tshiūnn hiān-tshú-sî hōo tshī-ke-tiûnn kiann-hiânn ê H5N1 khîm-liû-kám, to̍k bóng to̍k, m̄-koh iáu bô tsâi-tiāu lâng uè lâng.

不而過，迒物種感染的能力，予感染人的人流感病毒佮感染鳥仔的禽流感病毒，若同時感染著親像豬仔這款的中介物種，有通好佇豬仔體內進行基因交換，共禽流感的抗原插入去人流感的基因裡，演化出通踮人佮人之間相穢的新變種病毒。2009年佇中美洲爆發的豬流感H1N1，就是對豬仔來的，到今猶原是逐年造成流感流行的主要病毒株之一。

Put-jî-kò, hānn-bu̍t-tsióng kám-jiám ê lîng-li̍k, hōo kám-jiám lâng ê lâng-liû-kám pēnn-to̍k kap kám-jiám tsiáu-á ê khîm-liû-kám pēnn-to̍k, nā tông-sî kám-jiám tio̍h tshin-tshiūnn ti-á tsit-khuán ê tiong-kài bu̍t-tsióng, ū thang hó tī ti-á thé-lāi tsìn-hîng ki-in kau-uānn, kā khîm-liû-kám ê khòng-guân tshah-ji̍p-khì lâng liû-kám ê ki-in ni̍h, ián-huà tshut thang tiàm lâng kap lâng tsi kan sio-uè ê sin piàn-tsíng pēnn-to̍k. 2009 nî tī Tiong-lâm bí-tsiu po̍k-huat ê Ti-liû-kám H1N1, tiō-sī tuì ti-á lâi ê, kàu-tann iû-guân sī ta̍k-nî tsō-sîng liû-kám liû-hîng ê tsú-iàu pēnn-to̍k-tsu tsi-it.

除了透過無仝型病毒株踮豬仔體內做基因交換來演化出通人穢人的變種病毒，A型流感家己本身嘛𠢕突變，定定生成突變株，致使咱逐年著愛注新的預防射。相比起來，B型流感干焦會踮人佮人之間流傳，種類嘛少，只有Victoria佮Yamagata兩款系爾爾，而且本身基因較穩定，較僫生出突變株，所擺到今猶無聽過B型流感造成全球大流行的案例。

Tû-liáu thàu-kuè bô-kāng hîng pēnn-to̍k-tsu tiàm ti-á thé-lāi tsò ki-in kau-uānn lâi ián-huà tshut thang lâng uè lâng ê piàn-tsíng pēnn-to̍k, A-hîng liû-kám ka-tī pún-sin mā gâu tu̍t-piàn, tiānn-tiānn senn-sîng tu̍t-piàn-tsu, tì-sú lán ta̍k-nî tio̍h ài tsù sin ê ī-hông-siā. Sio-pí––khí-lâi, B-hîng liû-kám kan-na ē tiàm lâng kap lâng tsi-kan liû-thuân, tsióng-luī mā tsió, tsí-ū Victoria kap Yamagata nn̄g khuán hē niā-niā, jî-tshiánn pún-sin ki-in khah ún-tīng, khah oh senn tshut tu̍t-piàn-tsu, sóo-pái kàu-tann iáu-bô thiann-kuè B-hîng liû-kám tsō-sîng tsuân-kiû tuā-liû-hîng ê àn-lē.

流感疫苗 Liû-kám i̍k-biâu

欲避免穢著流感，上好的法度就是注疫苗。咱佇頂回有關新冠病毒的文章裡，捌紹介過無仝款疫苗的做法。佮新冠病毒相比，製藥界對開發流感疫苗較熟手，做法嘛較單純，上早佇1940年，美國就代先開發出流感疫苗予當咧拍第二次世界大戰的阿兵哥注。現此時大多數的流感疫苗攏是用死病毒，也就是用去活化、無感染力的病毒來注。所致，為著欲製造流感疫苗，藥廠定著愛先培養濟濟病毒，紲落來共伊去活化，確定伊無法度感染人了後，才提供予大眾注。根據無仝病毒培養的法度，流感疫苗通常分做兩款：雞卵疫苗佮細胞疫苗。

Beh pī-bián uè-tio̍h liû-kám, siōng-hó ê huat-tōo tiō-sī tsù i̍k-biâu. Lán tī tíng-huê iú-kuan sin-kuan-pēnn-to̍k ê bûn-tsiunn ni̍h, bat siāu-kài kuè bô-kāng i̍k-biâu ê tsò-huat. Kap sin-kuan-pēnn-to̍k sio-pí, tsè-io̍h-kài tuì khai-huat liû-kám i̍k-biâu khah si̍k-tshiú, tsò-huat mā khah tan-sûn, siōng-tsá tī 1940 nî, Bí-kok tiō tāi-sing khai-huat tshut liû-kám-i̍k-biâu hōo tng-teh phah tē-jī-tshù sè-kài tāi-tsiàn ê a-ping-ko tsù. Hiān-tshú-sî tuā-to-sòo ê liû-kám i̍k-biâu lóng-sī iōng sí-pēnn-to̍k, iā-tō-sī iōng khì-ua̍h-huà, bô kám-jiám-li̍k ê pēnn-to̍k lâi tsù. Sóo-tì, uī-tio̍h beh tsè-tsō liû-kám-i̍k-biâu, io̍h-tshiúnn tiānn-tio̍h ài sing puê-ióng tsē-tsē pēnn-to̍k, suà––lo̍h-lâi kā i khì-ua̍h-huà, khak-tīng i bô-huat-tōo kám-jiám lâng í-āu, tsiah thê-kiong hōo tāi-tsiòng tsù. Kin-kì bô-kāng pēnn-to̍k-puê-ióng ê huat-tōo, liû-kám-i̍k-biâu thong-siông hun-tsò nn̄g-khuán: ke-nn̄g i̍k-biâu kap sè-pau i̍k-biâu.

雞卵疫苗 Ke-nn̄g i̍k-biâu

雞卵疫苗，是用有雄的雞卵來培養流感病毒株。因為病毒愛蹛踮活的細胞內才有通好生湠，所以愛用有雄的雞卵來培養。藥廠共WHO所揀選的病毒株注射入去雞卵，病毒紲落來會感染雞卵內當咧孵的雞仔胚胎細胞，佇細胞內複製生湠，經過幾若工了，就共病毒收集起來，經過化學處理予伊袂感染人以後，就共伊包裝做疫苗予人注。

Ke-nn̄g i̍k-biâu, sī iōng ū-hîng ê ke-nn̄g lâi puê-ióng liû-kám pēnn-to̍k-tsu. In-uī pēnn-to̍k ài tuà tiàm ua̍h ê sè-pau lāi tsiah ū thang hó senn-thuànn, sóo-í ài-iōng ū-hîng ê ke-nn̄g lâi puê-ióng. Io̍h-tshiúnn kā WHO kíng-suán ê pēnn-to̍k-tsu tsù-siā ji̍p khì ke-nn̄g, pēnn-to̍k suà-lo̍h-lâi ē kám-jiám ke-nn̄g lāi tng-teh pū ê ke-á phue-thai sè-pau, tī sè-pau lāi ho̍k-tsè senn-thuànn, king-kuè kuí-nā kang liáu, tō kā pēnn-to̍k siu-tsi̍p––khí-lâi, king-kuè huà-ha̍k tshú-lí hōo i bē kám-jiám lâng í-āu, tō kā i pau-tsong tsò i̍k-biâu hōo lâng tsù.

這个技術自發明到今已經有七十外年的歷史矣，伊有清楚的SOP通遵循， 所擺大部份的流感疫苗，包括國產的國光、高端佮法國的賽諾菲(Sanofi)的疫苗，攏屬雞卵疫苗。欲通踮雞仔胚胎細胞內生湠，病毒著愛先感染雞仔胚胎細胞，因為無仝物種的細胞表面的受體無仝，感染人的流感病毒，伊感染雞仔胚胎細胞的能力，通常會較弱。所致，為著適應新宿主，病毒常常會突變，予伊會當較有效率的感染雞仔細胞佮踮佇細胞內生湠。這款變異雖罔佇大多數的情形下毋是啥物大代誌，毋過伊若準出現佇佮病毒感染細胞相關的H佮N抗原，恐驚會影響著疫苗的保護力。

Tsit-ê ki-su̍t tsū huat-bîng kàu tann í-king ū tshit-tsa̍p-guā nî ê li̍k-sú––ah, i ū tshing-tshó ê SOP thang tsun-sûn, sóo-pái tuā-pōo-hūn ê liû-kám i̍k-biâu, pau-kuat kok-sán ê Kok-kong, Ko-tuan kap Huat-kok ê Sài-lo̍k-hui ê i̍k-biâu, lóng sio̍k ke-nn̄g i̍k-biâu. Beh thang tiàm ke-á phue-thai sè-pau lāi senn-thuànn, pēnn-to̍k tio̍h-ài sing kám-jiám ke-á phue-thai sè-pau, in-uī bô-kāng bu̍t-tsióng sè-pau piáu-bīn ê siū-thé bô sio-kāng, kám-jiám lâng ê liû-kám pēnn-to̍k, i kám-jiám ke-á phue-thai sè-pau ê lîng-li̍k, thong-siông ē khah jio̍k. Sóo-tì, uī-tio̍h sik-ìng sin siok-tsú, pēnn-to̍k siông-siông ē tu̍t-piàn, hōo i ē-tàng khah ū hāu-lu̍t ê kám-jiám ke-á sè-pau kap tiàm tī sè-pau lāi senn-thuànn. Tsit khuán piàn-ī sui-bóng tī tuā-to-sòo ê tsîng-hîngi-hā m̄-sī siánn-mi̍h tuā-tāi-tsì, m̄-koh i nā-tsún tshut-hiàn tī kap pēnn-to̍k kám-jiám sè-pau siong-kuan ê H kap N khòng-guân, khióng-kiann ē íng-hióng tio̍h i̍k-biâu ê pó-hōo-li̍k.

除了佇製造的過程裡可能出現的抗原突變以外，雞卵疫苗欲量產嘛需要通過濟濟考驗，因為製造一劑雞卵疫苗平均著愛三四粒無汙染、清氣的雞卵。欲確保有夠額的卵，佮維護一个衛生清氣的生產環境，會使講是一項大工程，毋但所投入的成本懸，對環境的影響嘛大。而且雞卵疫苗因為可能有略仔濫著雞卵的成份，無定著會予對雞卵過敏的人佇注了以後出現無爽快的副作用，影響人注疫苗的意願。

Tû-liáu tī tsè-tsō ê kuè-thîng ni̍h khó-lîng tshut-hiàn ê khòng-guân tu̍t-piàn í-guā, ke-nn̄g i̍k-biâu beh liōng-sán mā su-iàu thong-kuè tsē-tsē khó-giām, in-uī tsè-tsō tsi̍t tsē ke-nn̄g i̍k-biâu pîng-kin tio̍h-ài sann-sì lia̍p bô u-jiám, tshing-khì ê ke-nn̄g. Beh khak-pó ū kàu-gia̍h ê nn̄g kap î-hōo tsi̍t-ê uē-sing tshing-khì ê sing-sán khuân-kíng, ē-sái kóng sī tsi̍t hāng tuā kang-thîng, m̄-nā sóo tâu-ji̍p ê sîng-pún kuân, tuì khuân-kíng ê íng-hióng mā tuā. Jî-tshiánn ke-nn̄g i̍k-biâu in-uī khó-lîng ū lio̍h-á lām tio̍h ke-nn̄g ê sîng-hūn, bô-tiānn-tio̍h ē hōo tuì ke-nn̄g kuè-bín ê lâng tī tsù-liáu í-āu tshut-hiàn bô sóng-khuài ê hù-tsok-iōng, íng-hióng lâng tsù i̍k-biâu ê ì-guān.

細胞疫苗 Sè-pau i̍k-biâu

細胞疫苗是用食奶動物的細胞株來培養病毒的法度，伊是近來才發展出來的技術，美國FDA佇2012年代先批准用食奶動物的細胞來生產疫苗，這改東洋推出的流感疫苗就是細胞疫苗。因為咱人類嘛是食奶動物，所以用動物細胞培養的病毒，無需要經過佇雞卵內彼款變異、適應的階段，製造出來的疫苗理論上會有較好的保護力。一份美國針對2017-2018的流感季的調查報告裡，就發見注細胞疫苗所得著的保護力，比注雞卵疫苗較懸，因為用細胞培養出來的病毒，較符合實際咧湠的病毒株，類似的結果嘛佇2019–2020 年的流感報告中看著。

Sè-pau i̍k-biâu sī-iōng tsia̍h-ling tōng-bu̍t ê sè-pau-tsu lâi puê-ióng pēnn-to̍k ê huat-tōo, i sī kīn-lâi tsiah huat-tián tshut-lâi ê ki-su̍t, Bí-kok FDA tī 2012 nî tāi-sing phue-tsún iōng tsia̍h-ling tōng-bu̍t ê sè-pau lâi sing-sán i̍k-biâu, tsit kái Tang-iûnn thui-tshut ê liû-kám i̍k-biâu tiō-sī sè-pau i̍k-biâu. In-uī lán jîn-luī mā sī tsia̍h-ling tōng-bu̍t, sóo-í iōng tōng-bu̍t sè-pau puê-ióng ê pēnn-to̍k, bô-su-iàu king-kuè tī ke-nn̄g lāi hit-khuán piàn-ī, sik-ìng ê kai-tuānn, tsè-tsō tshut-lâi ê i̍k-biâu lí-lūn-siōng ē ū khah hó ê pó-hōo-li̍k. Tsi̍t-hūn Bí-kok tsiam-tuì 2017-2018 ê liû-kám kuì ê tiâu-tsa pò-kò ni̍h, tō huat-kiàn tsù sè-pau i̍k-biâu sóo tit-tio̍h ê pó-hōo-li̍k, pí tsù ke-nn̄g-i̍k-biâu khah kuân, in-uī iōng sè-pau puê-ióng tshut-lâi ê pēnn-to̍k, khah hû-ha̍p si̍t-tsè leh thuànn ê pēnn-to̍k-tsu, luī-sū ê kiat-kó mā tī 2019-2020 nî ê liû-kám-pò-kò tiong khuànn––tio̍h.

除了保護力較好，因為所使用的細胞株就敢若癌細胞仝款，會當無受限制的佇生物反應器內底放大生長，所致，細胞疫苗欲擴大量產誠簡單，袂受雞卵供應量的束縛，予誠濟定定拄著欠卵問題的國家，親像印度，嘛有法度生產夠額的疫苗予𪜶的國民注。

Tû-liáu pó-hōo-li̍k khah-hó, in-uī sóo sú-iōng ê sè-pau-tsu tiō kánn-ná gâm-sè-pau kāng-khuán, ē-tàng bô siū hān-tsè ê tī sing-bu̍t huán-ìng-khì lāi-té hòng-tuā sing-tióng, sóo-tì, sè-pau i̍k-biâu beh khok-tuā liōng-sán tsiânn kan-tan, bē siū ke-nn̄g kiong-ìng-liōng ê sok-pa̍k, hōo tsiânn-tsē tiānn-tiānn tú-tio̍h khiàm-nn̄g būn-tê ê kok-ka, tshin-tshiūnn Ìn-tōo, mā ū huat-tōo sing-sán kàu-gia̍h ê i̍k-biâu hōo in ê kok-bîn tsù.

因為以上種種的優勢，予濟濟科學家呼籲政府佮藥廠會當好好仔考慮發展細胞疫苗，通提懸疫苗注射率，利益較濟人。

In-uī í-siōng tsióng-tsióng ê iu-sè, hōo tsē-tsē kho-ha̍k-ka hoo-io̍k tsìng-hú kap io̍h-tshiúnn ē-tàng hó-hó-á khó-lū huat-tián sè-pau-i̍k-biâu, thang thê-kuân i̍k-biâu tsù-siā-lu̍t, lī-ik khah tsē lâng.