全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k
中國著武漢肺炎的病例直直衝懸，閣沓沓仔咧向國外湠開，引起全球大驚惶，全世界的衛生單位除了積極宣導防疫，嘛骨力咧走揣病毒的來源佮伊的基因序列，向望會當緊發展出疫苗和治療的方法。針對病毒的來源，中國科學院武漢病毒研究所的科學家指出，根據基因分析的數據，造成這擺武漢肺炎的冠狀病毒，佮17冬前的嚴重急性呼吸道症候群SARS仝款，攏是源自夜婆。雖罔目前這个講法猶袂普遍予逐家接受，毋過誠濟威脅人類健康的病毒，確實是來自夜婆。除了通人知的SARS以外，佇中東流行的MERS、以及源自非洲的伊波拉病毒，源頭攏是夜婆。莫怪古早時代的西方人常常共夜婆看做是會帶來歹運的動物。
Tiong-kok tio̍h Bú-hàn-hì-iām ê pēnn-lē ti̍t-ti̍t tshìng kuân, koh ta̍uh-ta̍uh-á teh hiòng kok-guā thuànn-khui, ín-khí tsuân-kiû tuā kiann-hiânn, tsuân sè-kài ê uē-sing-tan-uī tû-liáu tsik-ki̍k suan-tō hông-i̍k, mā kut-la̍t teh tsáu-tshuē pēnn-to̍k ê lâi-guân kap i ê ki-in sū-lia̍t, ǹg-bāng ē-tàng kín huat-tián tshut i̍k-biâu hām tī-liâu ê hong-huat. Tsiam-tuì pēnn-to̍k ê lâi-guân, Tiong-kok kho-ha̍k-īnn Bú-hàn pēnn-to̍k gián-kiù-sóo ê kho-ha̍k-ka tō tsí-tshut, kin-kì ki-in hun-sik ê sòo-kì, tsō-sîng tsit-pái Bú-hàn-hì-iām ê kuan-tsōng-pēnn-to̍k, kap 17 tang tsîng ê giâm-tiōng kip-sìng hoo-khip-tō tsìng-hāu-kûn SARS kāng-khuán, lóng sī guân-tsū iā-pô. Sui-bóng bo̍k-tsîng tsit ê kóng-huat iáu-buē phóo-phiàn hōo ta̍k-ke tsiap-siū, m̄-koh tsē-tsē ui-hia̍p jîn-luī kiān-khong ê pēnn-to̍k, khak-si̍t sī lâi-tsū iā-pô. Tû-liáu thong-lâng-tsai ê SARS í-guā, tī Tiong-tang liû-hîng ê MERS, í-ki̍p guân-tsū Hui-tsiu ê I-pho-la pēnn-to̍k, guân-thâu lóng sī iā-pô. Bo̍k-kuài kóo-tsá sî-tāi ê Se-hong-lâng siông-siông kā iā-pô khuànn-tsò sī ē tuà lâi pháinn-ūn ê tōng-bu̍t.
夜婆誠實是一款神秘的動物，伊是地上唯一會飛的食奶動物，毋但比別種體型大細和伊相當的動物長歲壽，而且閣是濟濟病毒的天然帶原者，其中包括不止仔濟對其他動物以及咱人類在內有致命的威脅的病毒。不而過，雖罔規身軀攏是病毒，伊家己煞攏袂破病，這點予科學家感覺真趣味，到底是啥號機制予夜婆有才調佮體內遮爾濟病毒和平共存的咧？
Iā-pô tsiânn-si̍t sī tsi̍t khuán sîn-pì ê tōng-bu̍t, i sī tē-tsiūnn uî-it ē pue ê tsia̍h-ling-tōng-bu̍t, m̄-nā pí pa̍t-tsióng thé-hîng tuā-sè hām i siong-tong ê tōng-bu̍t tn̂g huè-siū, jî-tshiánn koh sī tsē-tsē pēnn-to̍k ê thian-jiân tāi-guân-tsiá, kî-tiong pau-kuat put-tsí-á tsē tuì kî-tha tōng-bu̍t í-ki̍p lán jîn-luī tsāi-lāi ū tì-miā ê ui-hia̍p ê pēnn-to̍k. Put-jî-kò, sui-bóng kui-sin-khu lóng sī pēnn-to̍k, i ka-tī suah lóng bē phuà-pēnn, tsit tiám hōo kho-ha̍k-ka kám-kak tsin tshù-bī, tàu-té sī siánn-hō ki-tsè hōo iā-pô ū tsâi-tiāu kap thé-lāi tsiah-nī tsē pēnn-to̍k hô-pîng kiōng-tsûn ê leh?
夜婆有誠發達的抗病毒機制 Iā-pô ū tsiânn huat-ta̍t ê khòng pēnn-to̍k ki-tsè
一般動物的細胞予病毒感染以後，會表現濟濟款專門咧抑制病毒複製的干擾素，避免病毒佇細胞內生湠。科學家發見夜婆細胞平常時會比別種動物包括咱人類在內的細胞，表現較濟會使有效率抑制病毒踮細胞內生湠的干擾素，予夜婆會當有效率咧控制體內病毒的量，袂予病毒生傷緊來危害著伊的健康。
It-puann tōng-bu̍t ê sè-pau hōo pēnn-to̍k kám-jiám í-āu, ē piáu-hiān tsē-tsē khuán tsuan-bûn teh ah-tsè pēnn-to̍k ho̍k-tsè ê kan-jiáu-sòo, pī-bián pēnn-to̍k tī sè-pau-lāi senn-thuànn. Kho-ha̍k-ka huat-kiàn iā-pô-sè-pau pîng-siông-sî ē pí pa̍t-tsióng tōng-bu̍t pau-kuat lán jîn-luī tsāi-lāi ê sè-pau, piáu-hiān khah tsē ē-sái ū hāu-lu̍t ah-tsè pēnn-to̍k tiàm sè-pau lāi senn-thuànn ê kan-jiáu-sòo, hōo iā-pô ē-tàng ū hāu-lu̍t teh khòng-tsè thé-lāi pēnn-to̍k ê liōng, bē hōo pēnn-to̍k senn siunn kín lâi guî-hāi tio̍h i ê kiān-khong.
除了有發達的抗病毒機制以外，夜婆調控發炎的能力嘛比別个動物較好勢。發炎反應，是咱的免疫系統佇拄著可比病毒抑是細菌等等的外來侵略者的時，用來共體內的免疫大軍呼倚來的抵抗機制。毋過這个原底咧保護身體的機制，有時陣卻會走傷雄，顛倒來傷害著家己人，造成無必要的組織損害。17年前的SARS就是上好的例，SARS和這遍的武漢肺炎仝款，攏是由一款全新的變種冠狀病毒引起的肺炎，人受感染以後，因為體內無有效的抗體，予病毒會使踮肺部快速生湠。為著阻止病毒佇體內湠開，免疫系統會透過發炎來動員無專一性的免疫細胞來對抗病毒。毋過常常是毋但抗病毒的效果有限，甚至閣造成嚴重的肺組織損傷，引起肺纖維化，終其尾予肺功能害害去。上新的醫學研究就指出，失控的發炎反應常常是造成著SARS的病人死亡的因端。
Tû-liáu ū huat-ta̍t ê khòng-pēnn-to̍k ki-tsè í-guā, iā-pô tiâu-khòng huat-iām ê lîng-li̍k mā pí pa̍t ê tōng-bu̍t khah hó-sè. Huat-iām-huán-ìng, sī lán ê bián-i̍k-hē-thóng tī tú-tio̍h khó-pí pēnn-to̍k a̍h-sī sè-khún tíng-tíng ê guā-lâi tshim-lio̍k-tsiá ê sî, iōng lâi kā thé-lāi ê bián-i̍k-tāi-kun khoo-uá––lâi ê tí-khòng ki-tsè. M̄-koh tsit ê guân-té teh pó-hōo sin-thé ê ki-tsè, ū-sî-tsūn khiok ē tsáu siunn hiông, tian-tó lâi siong-hāi tio̍h ka-tī-lâng, tsō-sîng bô-pit-iàu ê tsoo-tsit sún-hāi. 17 nî tsîng ê SARS tō-sī siōng hó ê lē, SARS hām tsit piàn ê Bú-hàn-hì-iām kāng-khuán, lóng sī iû tsi̍t khuán tsuân-sin ê piàn-tsíng kuan-tsōng-pēnn-to̍k ín-khí ê hì-iām, lâng siū kám-jiám í-āu, in-uī thé-lāi bô ū-hāu ê khòng-thé, hōo pēnn-to̍k ē-sái tiàm hì-pōo khuài-sok senn-thuànn. Uī-tio̍h tsóo-tsí pēnn-to̍k tī thé-lāi thuànn-khui, bián-i̍k-hē-thóng ē thàu-kuè huat-iām lâi tōng-uân bô tsuan-it-sìng ê bián-i̍k-sè-pau lâi tuì-khòng pēnn-to̍k. M̄-koh siông-siông sī m̄-nā khòng pēnn-to̍k ê hāu-kó iú-hān, sīm-tsì koh tsō-sîng giâm-tiōng ê hì-tsoo-tsit sún-siong, ín-khí hì-tshiam-î-huà, tsiong-kî-bué hōo hì-kong-lîng hāi-hāi––khì. Siōng sin ê i-ha̍k gián-kiù tō tsí-tshut, sit-khòng ê huat-iām-huán-ìng siông-siông sī tsō-sîng tio̍h SARS ê pēnn-lâng sí-bông ê in-tuann.
針對無仝種類的夜婆的細胞所做的分析，科學家發見夜婆細胞佮其他的脊椎動物的細胞無仝，伊會表現一款會當抑制專門咧引起發炎反應的細胞激素表現的抑制分子，避免免疫細胞分泌傷濟細胞激素，予伊佇拄著病毒感染的時，袂予免疫系統反應過頭來傷著家己。
Tsiam-tuì bô-kāng tsióng-luī ê iā-pô ê sè-pau sóo-tsò ê hun-sik, kho-ha̍k-ka huat-kiàn iā-pô sè-pau kap kî-tha ê tsik-tsui-tōng-bu̍t ê sè-pau bô-kāng, i ē piáu-hiān tsi̍t khuánn ē-tàng ah-tsè tsuan-bûn teh ín-khí-huat-iām-huán-ìng ê sè-pau-kik-sòo piáu-hiān ê ah-tsè hun-tsú, pī-bián bián-i̍k-sè-pau hun-pì siunn-tsē sè-pau-kik-sòo, hōo i tī tú-tio̍h pēnn-to̍k kám-jiám ê sî, bē hōo bián-i̍k-hē-thóng huán-ìng kuè-thâu lâi siong-tio̍h ka-tī.
飛行予夜婆的利益 Hui-hîng hōo iā-pô ê lī-ik
夜婆是唯一會飛的食奶動物，會曉飛除了予伊有才調掠會飛的蟲豸做點心以外，甚至閣予伊演化出會當佮體內病毒共存的能力。
Iā-pô sī uî-it ē pue ê tsia̍h-ling-tōng-bu̍t, ē-hiáu pue tû-liáu hōo i ū tsâi-tiāu lia̍h ē pue ê thâng-thuā tsò tiám-sim í-guā, sīm-tsì koh hōo i ián-huà tshut ē-tàng kap thé-lāi pēnn-to̍k kiōng-tsûn ê lîng-li̍k.
飛行是足需要能量的活動，所擺夜婆細胞的新陳代謝通常比別種脊椎動物較好，通生產夠額的能量予伊用。不而過，旺盛的新陳代謝會產生濟濟自由基，遮的自由基常常會去傷害著細胞抑是粒線體的DNA，予一段一段破碎的DNA流入細胞質裡。因為病毒佇咧感染細胞的時，嘛會共家己的遺傳物質DNA或者是RNA釋放入細胞質，通予伊利用宿主細胞的資源來複製佮表現家己的基因。所擺出現踮細胞質的DNA，通常攏會予細胞認定是源自病毒，會趕緊刺激免疫反應來共伊清除。毋過這號咧偵測細胞質裡的DNA的家私，無法度區別來自家己細胞抑是病毒的DNA，若無好好仔共伊控制，會予夜婆不時都咧進行針對來自家己DNA的免疫反應，毋但浪費資源而且閣會造成組織的損害。
Hui-hîng sī tsiok su-iàu lîng-liōng ê ua̍h-tāng, sóo-pái iā-pô-sè-pau ê sin-tîn-tāi-siā thong-siông pí pa̍t tsióng tsik-tsui-tōng-bu̍t ê sè-pau khah hó, thang sing-sán kàu-gia̍h ê lîng-liōng hōo i iōng. Put-jî-kò, ōng-sīng ê sin-tîn-tāi-siā ē sán-sing tsē-tsē tsū-iû-ki, tsia-ê tsū-iû-ki siông-siông ē khì siong-hāi tio̍h sè-pau a̍h-sī lia̍p-suànn-thé ê DNA, hōo tsi̍t-tuānn-tsi̍t-tuānn phò-tshuì ê DNA lâu-ji̍p sè-pau-tsit––ni̍h. In-uī pēnn-to̍k tī teh kám-jiám sè-pau ê sî, mā ē kā ka-tī ê uî-thuân-bu̍t-tsit DNA hi̍k-tsiá sī RNA sik-hòng ji̍p sè-pau-tsit, thang hōo i lī-iōng siok-tsú-sè-pau ê tsu-guân lâi ho̍k-tsè kap piáu-hiān ka-tī ê ki-in. Sóo-pái tshut-hiān tiàm sè-pau-tsit ê DNA, thong-siông lóng ē hōo sè-pau jīn-tīng sī guân-tsū pēnn-to̍k, ē kuánn-kín tshì-kik bián-i̍k-huán-ìng lâi kā i tshing-tû. M̄-koh tsit hō teh tsing-tshik sè-pau-tsit ni̍h ê DNA ê ke-si, bô-huat-tōo khu-pia̍t lâi-tsū ka-tī sè-pau a̍h-sī pēnn-to̍k ê DNA, nā bô hó-hó-á kā i khòng-tsè, ē hōo iā-pô put-sî to teh tsìn-hîng tsiam-tuì lâi-tsū ka-tī DNA ê bián-i̍k-huán-ìng, m̄-nā lōng-huì tsu-guân jî-tshiánn koh ē tsō-sîng tsoo-tsit ê sún-hāi.
這个議題引起中國武漢病毒研究所的科學家周鵬的興趣，伊的團隊佇分析30種夜婆和其他10種脊椎動物的基因以後，發見一个號做STING的蛋白質，佇彼30種夜婆裡攏有帶突變。STING的功能是走揣出現佇細胞質通常來自病毒的DNA，紲落去會刺激細胞分泌干擾素阻斷病毒生湠，順紲閣引起免疫反應來消滅病毒。佇夜婆細胞內底，這个突變予STING的功能受抑制，致使佇拄著病毒感染的時，夜婆細胞分泌干擾素的反應會比別款動物弱，這个現象予夜婆佇濟濟病毒感染之下，袂引起嚴重的發炎，會當參病毒和平共存。假使若共這个突變修正好勢，夜婆細胞抗病毒的反應就會佮別款動物的細胞相當。周鵬的研究團隊表示，這个STING的突變頭起先是夜婆為著欲解決飛行帶來的問題所演化出的機制，無疑悟煞幫贊伊成做幾若款病毒天然的宿主，而且伊基因體裡濟濟佮DNA修復相干的基因的功能嘛得著提升，這凡勢是夜婆比其他體型大細和伊相仝的食奶動物長歲壽的原因。
Tsit ê gī-tê ín-khí Tiong-kok Bú-hàn pēnn-to̍k gián-kiù-sòo ê kho-ha̍k-ka Tsiu-phîng ê hìng-tshù, i ê thuân-tuī tī hun-sik 30 tsióng iā-pô hām kî-tha 10 tsióng tsik-tsui-tōng-bu̍t ê ki-in í-āu, huat-kiàn tsi̍t ê hō-tsò STING ê tàn-pe̍h-tsit, tī hit 30 tsióng iā-pô ni̍h lóng ū tài tu̍t-piàn. STING ê kong-lîng sī tsáu-tshuē tshut-hiān tī sè-pau-tsit thong-siông lâi-tsū pēnn-to̍k ê DNA, suà-lo̍h-khì ē tshì-kik sè-pau hun-pì kan-jiáu-sòo tsóo-tn̄g pēnn-to̍k senn-thuànn, sūn-suà koh ín-khí bián-i̍k-huán-ìng lâi siau-bia̍t pēnn-to̍k. Tī iā-pô-sè-pau lāi-té, tsit ê tu̍t-piàn hōo STING ê kong-lîng siū ah-tsè, tì-sú tī tú-tio̍h pēnn-to̍k kám-jiám ê sî, iā-pô-sè-pau hun-pì kan-jiáu-sòo ê huán-ìng ē pí pa̍t khuán tōng-bu̍t jio̍k, tsit ê hiān-siōng hōo iā-pô tī tsē-tsē pēnn-to̍k kám-jiám tsi-hā, bē ín-khí giâm-tiōng ê huat-iām, ē-tàng tsham pēnn-to̍k hô-pîng kiōng-tsûn. Ká-sú nā kā tsit ê tu̍t-piàn siu-tsìng hó-sè, iā-pô-sè-pau khòng pēnn-to̍k ê huán-ìng tō ē kap pa̍t khuánn tōng-bu̍t ê sè-pau siong-tong. Tsiu-phîng ê gián-kiù-thuân-tuī piáu-sī, tsit ê STING ê tu̍t-piàn thâu-khí-sing sī iā-pô uī-tio̍h beh kái-kuat hui-hîng tuà-lâi ê būn-tê sóo ián-huà-tshut ê ki-tsè, bô-gî-ngōo suah pang-tsān i tsiânn-tsò kuí-nā khuánn pēnn-to̍k thian-jiân ê siok-tsú, jî-tshiánn i ki-in-thé ni̍h tsē-tsē kap DNA siu-ho̍k siong-kan ê ki-in ê kong-lîng mā tit-tio̍h thê-sing, tse huān-sè sī iā-pô pí kî-tha thé-hîng tuā-sè hām i sio-kāng ê tsia̍h-ling-tōng-bu̍t tn̂g huè-siū ê guân-in.
是按怎夜婆會共病毒穢予人 Sī-án-tsuánn iā-pô ē kā pēnn-to̍k uè hōo lâng
夜婆屬夜行性的動物，伊日時通常攏踮磅空內歇睏，佮其他大多數的日行性動物罕得接觸，所以伊所帶的病毒佇正常狀況是袂穢予人的。不而過，佇中國濟濟所在時行食夜婆肉，濟濟生理人甚至閣共伊提去市仔咧賣，予蹛佇夜婆體內的病毒，揣著機會來穢予其他親像豬、牛、狗等等的中間宿主。佇中間宿主可比講豬仔體內，病毒若透過突變佮基因交換予伊變甲有才調感染人，就成做所謂的人畜共通傳染病（請參考以前的文章：古錐的動物有可能會予你著感冒），紲落去若閣予伊進一步發展出人傳人的能力，終其尾就造成親像SARS彼款的大流行。所致，停止掠夜婆做食物，是避免濟濟致命的流行病的好法度。
Iā-pô sio̍k iā-hîng-sìng ê tōng-bu̍t, i ji̍t––sî thong-siông lóng tiàm pōng-khang lāi hioh-khùn, kap kî-tha tuā-to-sòo ê ji̍t-hîng-sìng tōng-bu̍t hán-tit tsiap-tshiok, sóo-í i sóo tài ê pēnn-to̍k tī tsìng-siông tsōng-hóng sī bē uè hōo lâng ê. Put-jî-kò, tī Tiong-kok tsē-tsē sóo-tsāi sî-kiânn tsia̍h iā-pô-bah, tsē-tsē sing-lí-lâng sīm-tsì koh kā i thê khì tshī-á teh bē, hōo tuà tī iā-pô thé-lāi ê pēnn-to̍k, tshuē tio̍h ki-huē lâi uè hōo kî-tha tshin-tshiūnn ti, gû, káu tíng-tíng ê tiong-kan-siok-tsú. Tī tiong-kan-siok-tsú khó-pí kóng ti-á thé-lāi, pēnn-to̍k nā thàu-kuè tu̍t-piàn kap ki-in kau-uānn hōo i piàn-kah ū tsâi-tiāu kám-jiám lâng, tō tsiânn-tsò sóo-uī ê jîn-thik-kiōng-thong-thuân-jiám-pēnn (tshiánn tsham-khó í-tsîng ê bûn-tsiunn: Kóo-tsui ê tōng-bu̍t ū khó-lîng ē hōo lí tio̍h kám-mōo), suà––lo̍h-khì nā koh hōo i tsìn-tsi̍t-pōo huat-tián tshut lâng-thuân-lâng ê lîng-li̍k, tsiong-kî-bué tō tsō-sîng tshin-tshiūnn SARS hit-khuán ê tuā-liû-hîng. Sóo-tì, thîng-tsí lia̍h iā-pô tsò tsia̍h-mi̍h, sī pī-bián tsē-tsē tì-miā ê liû-hîng-pēnn ê hó huat-tōo.