全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k
若論著鯊魚，我想大多數的人對伊應該攏袂生疏，美國Hollywood上衝的《大白鯊》影集，是阮細漢的時陣，逐个囡仔上愛看的。佇平靜的海邊仔，逐家快樂耍水，忽然間，救生員用千里鏡影著，佇遠遠的海面浮出一尾鯊魚鰭，趕緊霆水螺叫逐家緊上岸。紲落去就是一个由大人的喝咻和囡仔的吼聲組成，亂操操的大逃難畫面，也常常是電影開始進入高潮，予人看甲會心驚膽嚇的階段。鯊魚毋但佇電影裡是恐怖的殺人機器，連佇囡仔愛看的màng-gah裡，伊嘛定定扮演邪惡的角色，予人誤認講，共鯊魚刣死是誠勇敢的代誌，會予人看做英雄。而且閣因為咱愛食魚翅，造成討海人相爭欲共掠，通趁大錢，致使鯊魚成做有斷種危機的動物。
Nā lūn-tio̍h sua-hî, guá siūnn tuā-to-sòo ê lâng tuì i ing-kai lóng bē tshenn-soo, Bí-kok Hollywood siōng tshìng ê “Tuā-pe̍h-sua” iánn-tsip, sī guán sè-hàn ê sî-tsūn, ta̍k-ê gín-á siōng ài khuànn––ê. Tī pîng-tsīng ê hái-pinn-á, ta̍k-ke khuài-lo̍k sńg-tsuí, hut-jiân-kan, kiù-sing-uân iōng tshian-lí-kiànn iánn––tio̍h, tī hn̄g-hn̄g ê hái-bīn phû-tshut tsi̍t-bué sua-hî-kî, kuánn-kín tân tsuí-lê kiò ta̍k-ke kín tsiūnn-huānn. Suà––lo̍h-khì tiō-sī tsi̍t-ê iû tuā-lâng ê huah-hiu hām gín-á ê háu-siann tsoo-sîng, luān-tshau-tshau ê tuā-tô-lān uē-bīn, iā siông-siông sī tiān-iánn khai-sí tsìn-ji̍p ko-tiâu, hōo lâng khuànn-kah ē sim-kiann-tánn-hiannh ê kai-tuānn. Sua-hî m̄-nā tī tiān-iánn––ni̍h sī khióng-pòo ê sat-jîn ki-khì, liân tī gín-á ài-khuànn ê màng-gah––ni̍h, i mā tiānn-tiānn pān-ián siâ-ok ê kak-sik, hōo-lâng gōo-jīn kóng, kā sua-hî thâi––sí sī tsiânn ióng-kám ê tāi-tsì, ē hōo-lâng khuànn-tsò ing-hiông. Jî-tshiánn koh in-uī lán ài-tsia̍h hî-tshì, tsō-sîng thó-hái-lâng sio-tsenn beh kā lia̍h, thang thàn-tuā-tsînn, tì-sú sua-hî tsiânn-tsò ū tn̄g-tsíng guî-ki ê tōng-bu̍t.
除了是逐家公認佇海裡上頂層的掠食者，予科學家閣較好奇的，是鯊魚生活佇地球已經有超過四億年的歷史矣，比大多數的脊椎動物閣較久，而且伊閣和其他大型動物親像象、海翁仝款，誠長歲壽，也罕得著癌，平均會使活到73歲，和咱人差不多。到底鯊魚的體內有啥物神秘的好家私予伊有法度活遮久，閣有法度度過四億年來，濟濟極端環境變遷的考驗，存活落來咧？
Tû-liáu sī ta̍k-ke kong-jīn tī hái––ni̍h siōng tíng-tsân ê lio̍k-si̍t-tsiá, hōo kho-ha̍k-ka koh khah hònn-kî––ê, sī sua-hî sing-ua̍h tī tē-kiû í-king ū tshiau-kuè sì-ik-nî ê li̍k-sú––ah, pí tuā-to-sòo ê tsik-tsui-tōng-bu̍t koh khah kú, jî-tshiánn i koh hām kî-tha tuā-hîng tōng-bu̍t tshin-tshiūnn tshiūnn, hái-ang kāng-khuán, tsiânn tn̂g-huè-siū, iā hán-tit tio̍h-gâm, pîng-kin ē-sái ua̍h-kàu 73 huè, hām lán lâng tsha-put-to. Tàu-té sua-hî ê thé-lāi ū siánn-mi̍h sîn-pì ê hó ke-si hōo i ū huat-tōo ua̍h tsiah kú, koh ū huat-tōo tōo-kuè sì-ik-nî lâi, tsē-tsē ki̍k-tuan khuân-kíng piàn-tshian ê khó-giām, tsûn-ua̍h––lo̍h-lâi leh?
鯊魚有濟濟好基因 Sua-hî ū tsē-tsē hó ki-in
為著欲透底來了解這个秘密，一个美國和歐洲學者組成的研究團隊，共無仝品種的鯊魚的基因做定序，向望會當對基因的角度來分析為怎樣鯊魚有通遮長命，而且閣對環境有遐爾仔好的適應能力。這个發表佇今年二月的《美國國家科學院院刊》頂的研究，顯示兩个予鯊魚天生勇健真要緊的基因優勢：
Uī-tio̍h beh thàu-té lâi liáu-kái tsit-ê pì-bi̍t, tsi̍t-ê Bí-kok hām Au-tsiu ha̍k-tsiá tsoo-sîng ê gián-kiù thuân-tuī, kā bô-kāng phín-tsíng ê sua-hî ê ki-in tsò tīng-sū, ǹg-bāng ē-tàng uì ki-in ê kak-tōo lâi hun-sik uī-tsuánn-iūnn sua-hî ū thang tsiah tn̂g-miā, jî-tshiánn koh tuì khuân-kíng ū hiah-nī-á hó ê sik-ìng lîng-li̍k. Tsit-ê huat-piáu tī kin-nî jī––gue̍h ê “Bí-kok kok-ka kho-ha̍k-īnn īnn-khan” tíng ê gián-kiù, hián-sī nn̄g-ê hōo sua-hî thian-sing ióng-kiānn tsin iàu-kín ê ki-in iu-sè:
（一）基因穩定、僫突變予鯊魚罕得著癌 Ki-in ún-tīng, oh tu̍t-piàn hōo sua-hî hán-tit tio̍h-gâm
癌症是源自原底正常的細胞，因為年久月深累積的基因突變，終其尾失去控制家己分裂生長的能力，予伊成做無正常生理功能，干焦會和其他細胞搶資源予家己生長的叛亂份子。逐種動物毋管體型大細，歲壽長短，攏有可能著癌。理論上，大隻閣長歲壽的動物因為會經過較濟擺的細胞分裂，會比細隻閣短歲壽的動物較𠢕著鏢。毋過實際上，地上的象、獅、犀牛，或者是海裡的海翁、抑是今仔日文章的主角—鯊魚，並袂比親像鳥鼠仔彼款的細隻動物較𠢕著癌，這也就是有名的「皮托的悖論」。（請參考進前的文章：你敢有聽過象會著癌？科學家講機率誠低）
Gâm-tsìng sī guân-tsū guân-té tsìng-siông ê sè-pau, in-uī nî-kú-gue̍h-tshim luí-tsik ê ki-in tu̍t-piàn, tsiong-kî-bué sit-khì khòng-tsè ka-kī hun-lia̍t sing-tióng ê lîng-li̍k, hōo i tsiânn-tsò bô tsìng-siông sing-lí-kong-lîng, kan-na ē hām kî-tha sè-pau tshiúnn tsu-guân hōo ka-tī sing-tióng ê puān-luān-hūn-tsú. Ta̍k-tsióng tōng-bu̍t m̄-kuán thé-hîng tuā-sè, huè-siū tn̂g-té, lóng ū khó-lîng tio̍h-gâm. Lí-lūn siōng, tuā-tsiah koh tn̂g-huè-siū ê tōng-bu̍t in-uī ē king-kuè khah tsē pái ê sè-pau-hun-lia̍t, ē pí sè-tsiah koh té huè-siū ê tōng-bu̍t khah gâu tio̍h-pio. M̄-koh si̍t-tsè-siōng, tē-tsiūnn ê tshiūnn, sai, sai-gû, hi̍k-tsiá-sī hái––ni̍h ê hái-ang, a̍h-sī kin-á-ji̍t bûn-tsiunn ê tsú-kak—sua-hî, pīng bē pí tshin-tshiūnn niáu-tshí-á hit-khuán-ê sè-tsiah tōng-bu̍t khah gâu tio̍h-gâm, tse iā-tō-sī ū-miâ ê “Peto ê puē-lūn”. (Tshiánn tsham-khó tsìn-tsîng ê bûn-tsiunn: Lí kám ū thiann kuè tshiūnn ē tio̍h gâm? Kho-ha̍k-ka kóng ki-lu̍t tsiânn kē)
咱佇彼篇文章裡，捌共逐家開拆過，是按怎象真僫著癌。按呢，仝款攏是大型動物的鯊魚，敢是用類似的，抑是講有較好的機制，來避免癌症的威脅咧？往過捌有科學家佇實驗室培養過鯊魚細胞，發見伊會分泌出會促使細胞凋亡(apoptosis)的成份來毒殺癌細胞。嘛有人做過統計，觀察著鯊魚有誠低的著癌機率。
Lán tī hit-phinn bûn-tsiunn––ni̍h, bat kā ta̍k-ke khui-thiah kuè, sī-án-tsuánn tshiūnn tsin oh tio̍h-gâm. Án-ne, kāng-khuán lóng sī tuā-hîng tōng-bu̍t ê sua-hî, kám sī iōng luī-sū––ê, a̍h-sī kóng ū khah hó ê ki-tsè, lâi pī-bián gâm-tsìng ê ui-hia̍p––leh? Íng-kuè bat ū kho-ha̍k-ka tī si̍t-giām-sik puê-ióng kuè sua-hî sè-pau, huat-kiàn i ē hun-pì-tshut ē tshiok-sú sè-pau-tiau-bông (apoptosis) ê sîng-hūn lâi to̍k-sat gâm-sè-pau. Mā ū lâng tsò kuè thóng-kè, kuan-tshat-tio̍h sua-hî ū tsiânn kē ê tio̍h-gâm ki-lu̍t.
佇這篇新論文裡，科學家發見佇鯊魚的基因體(genome)內底，有濟濟予人認為和維持基因體穩定佮避免細胞癌化的相關基因，比論講會參與DNA修復、腫瘤抑制、細胞凋亡、維持染色體完整等等。科學家這馬當咧準備欲共遮的基因囥入去鳥鼠仔的基因體裡，來觀察遮的基因轉植鳥鼠佇接觸著致癌物了後，對癌症抵抗力的變化，向望有一工無定著會揣著治療癌症的藥方。
Tī tsit-phinn sin lūn-bûn––ni̍h, kho-ha̍k-ka huat-kiàn tī sua-hî ê ki-in-thé (genome) lāi-té, ū tsē-tsē hōo-lâng jīn-uī hām uî-tshî ki-in-thé ún-tīng kap pī-bián sè-pau gâm-huà ê siong-kuan ki-in, pí-lūn kóng ē tsham-ú DNA siu-ho̍k, tsíng-liû ah-tsè, sè-pau-tiau-bông, uî-tshî ní-sik-thé uân-tsíng tíng-tíng. Kho-ha̍k-ka tsit-má tng-teh tsún-pī beh kā tsia-ê ki-in khǹg-ji̍p-khì niáu-tshí-á ê ki-in-thé––ni̍h, lâi kuan-tshat tsia-ê ki-in tsuán-si̍t niáu-tshí tī tsiap-tshiok tio̍h tì-gâm-bu̍t liáu-āu, tuì gâm-tsìng té-khòng-li̍k ê piàn-huà, ǹg-bāng ū tsi̍t kang bô-tiānn-tio̍h ē tshuē-tio̍h tī-liâu gâm-tsìng ê io̍h-hng.
（二）鯊魚若著傷真緊就會復原 Sua-hî nā tio̍h-siong tsin-kín tō ē ho̍k-guân
鯊魚是食肉的動物，倚靠食其他的海洋生物維生，常常因為拍獵其他的魚仔，或者是和別隻鯊魚抑是別个掠食者相拍來著傷。身軀若定定有大空喙造成失血抑是感染，對伊的生存的確是真不利。好佳哉佇伊的基因體裡，有誠濟和促進療傷有關的基因，親像幫贊止血佮促進組織細胞再生等等，予鯊魚佇受外傷了後，會當快速復原。論文的作者Michael Stanhope 共《The Scientist》雜誌講：「大鯊魚共比例足懸的基因資源用佇幫助傷口復原。」
Sua-hî sī tsia̍h-bah ê tōng-bu̍t, uá-khò tsia̍h kî-tha ê hái-iûnn-sing-bu̍t uî-sing, siông-siông in-uī phah-la̍h kî-tha ê hî-á, hi̍k-tsiá sī hām pa̍t-tsiah sua-hî a̍h-sī pa̍t-ê lio̍k-si̍t-tsiá sio-phah lâi tio̍h-siong. Sin-khu nā tiānn-tiānn ū tuā khang-tshuì tsō-sîng sit-hueh a̍h-sī kám-jiám, tuì i ê sing-tsûn tik-khak sī tsin put-lī. Hó-ka-tsài tī i ê ki-in-thé––ni̍h, ū tsiânn tsē hām tshiok-tsìn liâu-siong iú-kuan ê ki-in, tshin-tshiūnn pang-tsān tsí-hueh kap tshiok-tsìn tsoo-tsit sè-pau tsài-sing tíng-tíng, hōo sua-hî tī siū guā-siong liáu-āu, ē-tàng khuài-sok ho̍k-guân. Lūn-bûn ê tsok-tsiá, Michael Stanhope, kā “The Scientist” tsa̍p-tsì kóng, “tuā sua-hî kā pí-lē tsiok-kuân ê ki-in tsu-guân iōng tī pang-tsōo siong-kháu ho̍k-guân.”
因為具備濟濟對生存有大利益的基因，予鯊魚天生佇演化上有大優勢，會當佇海裡做王四億外年袂予環境淘汰抑是予別人取代，毋過近來煞因為人類的濫糝掠，造成伊強欲絕種去，實在真拍損。這篇論文除了予咱認捌鯊魚以外，嘛共咱暗示講，透過伊，科學家無的確會使發展出治療癌症抑是幫贊修復損傷的藥仔，若是予伊斷種去，對人類誠實是一个大損失，咱的確著愛共伊好好寶惜才著。
In-uī kū-pī tsē-tsē tuì sing-tsûn ū tuā-lī-ik ê ki-in, hōo sua-hî thian-sing tī ián-huà siōng ū tuā iu-sè, ē-tàng tī hái-ni̍h tsò ông sì-ik-guā nî bē hōo khuân-kíng tô-thài a̍h-sī hōo pa̍t-lâng tshú-tāi, m̄-koh kīn-lâi suah in-uī jîn-luī ê lām-sám lia̍h, tsō-sîng i kiōng-beh tsua̍t-tsíng––khì, si̍t-tsāi tsin phah-sńg. Tsit phinn lūn-bûn tû-liáu hōo lán jīn-bat sua-hî í-guā, mā kā lán àm-sī kóng, thàu-kuè i, kho-ha̍k-ka bô-tik-khak ē-sái huat-tián tshut tī-liâu gâm-tsìng a̍h-sī pang-tsān siu-ho̍k sún-siong ê io̍h-á, nā sī hōo i tn̄g-tsíng––khì, tuì jîn-luī tsiânn-si̍t sī tsi̍t-ê tuā sún-sit, lán tik-khak tio̍h-ài kā i hó-hó pó-sioh tsiah-tio̍h.