全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k
失智症，毋管是源自退化性神經病症抑是自然老化造成，常常是老大人予家庭甚至社會的大負擔。所致，走揣失智的病因，順紲設計出避免失智的藥方，是濟濟科學家研究的目標。經過幾若冬的拍拚，到今嘛有粒積真濟款的理論佮法度通避免失智。比論講學新語言、健康食食、骨力運動、以及參與團體活動捷佮朋友跋感情等等，逐項攏有誠濟科學數據的支持佮背書，嘛有袂少的成功的案例。
Sit-tì-tsìng, m̄-kuán sī guân-tsū thè-huà-sìng sîn-king pēnn-tsìng a̍h-sī tsū-jiân nóo-huà tsō-sîng, siông-siông sī lāu-tuā-lâng hōo ka-tîng sīm-tsì siā-huē ê tuā hū-tam. Sóo-tì, tsáu-tshuē sit-tì ê pēnn-in, sūn-suà siat-kè tshut pī-bián sit-tì ê io̍h-hng, sī tsē-tsē kho-ha̍k-ka gián-kiù ê bo̍k-piau. King-kuè kuí-nā-tang ê phah-piànn, kàu tann mā ū lia̍p-tsik tsin tsē khuán ê lí-lūn kap huat-tōo thang pī-bián sit-tì. Pí-lūn kóng o̍h sin-gí-giân, kiān-khong tsia̍h-si̍t, kut-la̍t ūn-tōng, í-ki̍p tsham-ú thuân-thé-ua̍h-tāng tsia̍p kap pîng-iú pua̍h-kám-tsîng tíng-tíng, ta̍k hāng lóng ū tsiânn-tsē kho-ha̍k sòo-kì ê tsi-tshî kap puē-su, mā ū bē-tsió ê sîng-kong ê àn-lē.
頂面所列的活動雖罔有效，毋過𪜶通常攏著愛人有活力閣愛有伴才通實踐，對較罕得咧和人交陪，閣無閒學新事佮運動的人來講，恐驚是有心毋過無氣力。好消息是，有不止仔濟的研究顯示，有慣勢咧看冊的人，食老的時頭殼較袂番顛，也就是講透過簡單的看報紙抑是讀家己有興趣的冊，無定著嘛有通避免食老會失智。今年十一月十三號，一个由Jennifer Manly 教授所𤆬領的團隊，發見會曉讀寫語言的人佇食老的時會比青盲牛也就是文盲較袂著失智症。
Tíng-bīn sóo lia̍t ê ua̍h-tāng sui-bóng ū-hāu, m̄-koh in thong-siông lóng tio̍h-ài lâng ū ua̍h-li̍k koh ài ū phuānn tsiah thang si̍t-tsiān, tuì khah hán-tit teh hām lâng kau-puê, koh bô îng o̍h sin-sū kap ūn-tōng ê lâng lâi kóng, khióng-kiann sī ū sim m̄-koh bô khuì-la̍t. Hó siau-sit sī, ū put-tsí-á tsē ê gián-kiù hián-sī, ū kuàn-sì teh khuànn-tsheh ê lâng, tsia̍h-lāu ê sî thâu-khak khah bē huan-tian, iā-tō-sī kóng thàu-kuè kán-tan ê khuànn pò-tsuá a̍h-sī tha̍k ka-tī ū hìng-tshù ê tsheh, bô-tiānn-tio̍h mā ū-thang pī-bián tsia̍h-lāu ē sit-tì. Kin-nî tsa̍p-it-gue̍h tsa̍p-sann-hō, tsi̍t ê iû Jennifer Manly kàu-siū sóo tshuā-niá ê thuân-tuī, huat-kiàn ē-hiáu tha̍k-siá gí-giân ê lâng tī tsia̍h-lāu ê sî ē pí tshenn-mê-gû iā-tō-sī bûn-bông khah bē tio̍h sit-tì-tsìng.
Jennifer Manly並毋是頭一个針對這个議題做研究的學者，佇伊的團隊的研究發表進前，就有不止仔濟的文獻咧探討捌字抑無對頭殼的利益，毋過𪜶的結論無蓋清楚。因為捌字的人𪜶的讀寫的能力通常攏是佇學校學的，毋捌字的人通常攏是無入學讀冊的，到底是會曉讀冊寫字予人的利益，抑是講因為去學校上課學新事，閣和同窗𨑨迌才予咱的頭殼較巧較袂失智？猶是無精確的答案。
Jennifer Manly pīng m̄-sī thâu tsi̍t ê tsiam-tuì tsit ê gī-tê tsò gián-kiù ê ha̍k-tsiá, tī i ê thuân-tuī ê gián-kiù huat-piáu tsìn-tsîng, tō ū put-tsí-á tsē ê bûn-hiàn teh thàm-thó bat-jī a̍h bô tuì thâu-khak ê lī-ik, m̄-koh in ê kiat-lūn bô kài tshing-tshó. In-uī bat-jī ê lâng in-ê tha̍k-siá ê lîng-li̍k thong-siông lóng sī tī ha̍k-hāu o̍h––ê, m̄-bat-jī ê lâng thong-siông lóng sī bô ji̍p o̍h tha̍k-tsheh ê, tàu-té sī ē-hiáu tha̍k-tsheh siá-jī hōo lâng ê lī-ik, a̍h-sī kóng in-uī khì ha̍k-hāu siōng-khò o̍h sin-sū koh hām tông-tshong tshit-thô tsiah hōo lán ê thâu-khak khah khiáu khah bē sit-tì? Iáu sī bô tsing-khak ê tap-àn.
這擺Jennifer Manly 教授的團隊揣來983个65歲以上，平均干焦受過4冬以下正規的學校教育的老大人來做試驗，其中238个人自認袂曉讀寫。Manly 教授對𪜶進行親像記憶、語言、佮對視覺空間的掌握能力等等的認知功能的測驗。紲落去約略每4冬會閣對𪜶做一改測驗，來觀察𪜶認知功能綴時間的變化，上久的例有做到23冬遐久。佇彼238个毋捌字的人裡，有82个也就是35%的人佇頭擺的測驗裡就有失智的特徵，佇紲落去的測驗中，佇遐的原底無失智的人中，有48%的人發展出失智的症頭。相比起來，佇會曉讀寫的彼組，干焦有18%的人佇頭起先的測驗裡予人發見有失智的現象，無失智的人裡嘛才27%終其尾出現失智。
Tsit-pái Jennifer Manly kàu-siū ê thuân-tuī tshuē-lâi 983 ê 65 huè í-siōng, pîng-kin kan-na siū-kuè 4 tang í-hā tsìng-kui ê ha̍k-hāu kàu-io̍k ê lāu-tuā-lâng lâi tsò tshì-giām, kî-tiong 238 ê lâng tsū-jīn bē-hiáu tha̍k-siá. Manly kàu-siū tuì in tsìn-hîng tshin-tshiūnn kì-ik, gí-giân, kap tuì sī-kak khong-kan ê tsióng-ak lîng-li̍k tíng-tíng ê jīn-ti kong-lîng ê tshik-giām. Suà-lo̍h-khì iok-lio̍k muí sì tang ē koh tuì in tsò tsi̍t kái tshik-giām, lâi kuan-tshat in jīn-ti kong-lîng tuè sî-kan ê piàn-huà, siōng kú ê lē ū tsò kàu 23 tang hiah kú. Tī hit 238 ê m̄-bat-jī ê lâng––ni̍h, ū 82 ê iā-tō-sī 35-pha ê lâng tī thâu-pái ê tshik-giām––ni̍h tō ū sit-tì ê ti̍k-ting, tī suà––lo̍h-khì ê tshik-giām tiong, tī hia-ê guân-té bô sit-tì ê lâng tiong, ū 48-pha ê lâng huat-tián tshut sit-tì ê tsìng-thâu. Sio-pí––khí-lâi, tī ē-hiáu thak-siá ê hit tsoo, kan-na ū 18-pha ê lâng tī thâu-khí-sing ê tshik-giām––ni̍h hōo lâng huat-kiàn ū sit-tì ê hiān-siōng, bô sit-tì ê lâng––ni̍h mā tsiah 27-pha tsiong-kî-bué tshut-hiān sit-tì.
Manly 教授的結論顯示毋捌字的人比別人有加兩三倍的失智的風險。會曉讀寫對人的利益誠大，伊毋但提升頭殼佮語言和閱讀相干的認知能力，腦部其他的認知功能嘛綴咧加強。這無定著是因為捌字的人有才調透過閱讀得著新智識，較有才調佮人盤撋抑是做較需要動頭殼的活動，自然而然就會使幫贊訓練頭殼整體的功能。過去就捌有研究發見捌字的人的腦神經的發展會比毋捌字的青盲牛較好勢，𪜶的腦神經細胞的量較豐富，以及神經網路的連接嘛較密，證明會曉讀寫語言對人的利益誠實是大。
Manly kàu-siū ê kiat-lūn hián-sī m̄-bat-jī ê lâng pí pa̍t-lâng ū ke nn̄g-sann-puē ê sit-tì ê hong-hiám. Ē-hiáu tha̍k-siá tuì lâng ê lī-ik tsiânn tuā, i m̄-nā thê-sing thâu-khak kap gí-giân hām ua̍t-tho̍k siong-kan ê jīn-ti lîng-li̍k, náu-pōo kî-tha ê jīn-ti kong-lîng mā tuè teh ka-kiông. Tse bô-tiānn-tio̍h sī in-uī bat-jī ê lâng ū tsâi-tiāu thàu-kuè ua̍t-tho̍k tit-tio̍h sin tì-sik, khah ū tsâi-tiāu kap lâng puânn-nuá a̍h-sī tsò khah su-iàu tāng thâu-khak ê ua̍h-tāng, tsū-jiân-jî-jiân tō ē-sái pang-tsān hùn-liān thâu-khak tsíng-thé ê kong-lîng. Kuè-khì tō bat ū gián-kiù huat-kiàn bat-jī ê lâng ê náu-sîn-king ê huat-tián ē pí m̄-bat-jī ê tshenn-mê-gû khah hó-sè, in ê náu-sîn-king sè-pau ê liōng khah hong-hù, í-ki̍p sîn-king-bāng-lōo ê liân-tsiap mā khah ba̍t, tsìng-bîng ē-hiáu tha̍k-siá gí-giân tuì lâng ê lī-ik tsiânn-si̍t sī tuā.
佇台灣因為有普及的義務教育，國民普遍攏捌字會曉讀寫，和別个國家相比，台灣人文盲的比例相對較低。所擺對咱來講，代誌較好解決，若欲避免食老頭殼番顛，培養時時刻刻閱讀的習慣就是一个好藥方。美國有名的小說家Mark Twain就捌講過：捌字毋過無咧讀冊的人袂比青盲牛較有利。世界第一好額的Warren Buffett嘛共逐家勉勵講，若欲成功，的確著愛定定讀好冊，累積家己的智識。可見，慣勢閱讀毋但避免食老失智，而且閣會當予咱佇這馬這个資訊化的時代裡維持競爭力。
Tī Tâi-uân in-uī ū phóo-ki̍p ê gī-bū-kàu-io̍k, kok-bîn phóo-phiàn lóng bat-jī ē-hiáu tha̍k-siá, hām pa̍t ê kok-ka sio-pí, Tâi-uân-lâng bûn-bông ê pí-lē siong-tuì khah kē. Sóo-pái tuì lán lâi kóng, tāi-tsì khah hó kái-kuat, nā beh pī-bián tsia̍h-lāu thâu-khak huan-tian, puê-ióng sî-sî-khik-khik ua̍t-tho̍k ê si̍p-kuàn tō-sī tsi̍t ê hó io̍h-hng. Bí-kok ū miâ ê sió-suat-ka Mark Twain tō bat kóng––kuè: bat-jī m̄-koh bô-teh tha̍k-tsheh ê lâng bē pí tshenn-mê-gû khah iú-lī. Sè-kài tē-it hó-gia̍h ê Warren Buffett mā kā ta̍k-ke bián-lē kóng, nā beh sîng-kong, tik-khak tio̍h ài tiānn-tiānn tha̍k hó tsheh, luí-tsik ka-tī ê tì-sik. Khó-kiàn, kuàn-sì ua̍t-tho̍k m̄-nā pī-bián tsia̍h-lāu sit-tì, jî-tshiánn koh ē-tàng hōo lán tī tsit-má tsit ê tsu-sìn-huà ê sî-tāi––ni̍h î-tshî kīng-tsing-li̍k.