象是地上上大隻閣誠長歲壽的動物，伊毋但粗勇𠢕揹重物，而且閣有一項真特別的，就是伊真罕得著癌。這件奇怪代予濟濟科學家激頭腦想欲探討，象到底是用啥物撇步抑是有啥物抗癌的家私來保護家己咧？佇解說這个問題進前，咱代先來共癌症的起因做一个簡單紹介。
Tshiūnn sī tē-tsiūnn siōng tuā tsiah koh tsiânn tn̂g-huè-siū ê tōng-bu̍t, i m̄-nā tshoo-ióng gâu phāinn tāng-mi̍h, jî-tshiánn koh ū tsi̍t hāng tsin ti̍k-pia̍t––ê, tiō sī i tsin hán-tit tio̍h gâm. Tsit kiānn kî-kuài tāi hōo tsē-tsē kho-ha̍k-ka kik-thâu-náu siūnn beh thàm-thó, tshiūnn tàu-té sī iōng siánn-mi̍h phiat-pōo a̍h-sī ū siánn-mi̍h khòng-gâm ê ke-si lâi pó-hōo ka-tī––leh? Tī kái-sueh tsit ê būn-tê tsìn-tsîng, lán tāi-sing lâi kā gâm-tsìng ê khí-in tsò tsi̍t ê kán-tan siāu-kài.
癌症的發生 Gâm-tsìng ê huat-sing (Carcinogenesis)
癌症 (Cancer) 嘛有人共號做惡性腫瘤 (malignant tumor)，是動物體內原底正常的細胞受著基因突變或者是其他因素的影響，毋但予細胞失去原本的功能，閣造成伊無受控制的分裂生湠無煞 (immortalized)。
Gâm-tsìng (Cancer) mā ū lâng kā hō tsò ok-sìng tsíng-liû (malignant tumor), sī tōng-bu̍t thé-lāi guân-té tsìng-siông ê sè-pau siū-tio̍h ki-in tu̍t-piàn hi̍k-tsiá sī kî-tha in-sòo ê íng-hióng, m̄-nā hōo sè-pau sit-khì guân-pún ê kong-lîng, koh tsō-sîng i bô siū khòng-tsè ê hun-lia̍t senn-thuànn bô suah (immortalized).
世間所有的動物無論體型大細，攏源自一粒受精卵細胞 (zygote)，這粒細胞經過規千萬擺的分裂佮分化，才沓沓仔形成一个獨立的個體。以咱人來講，一个細胞欲分裂做兩个，細胞著愛先複製有30億鹽基配對 (base pair) 長的染色體DNA。因為DNA聚合酵素 (DNA polymerase) 咧複製新DNA的時無法度百分之百的準確，致使逐擺的細胞分裂攏有小可仔機會會脫箠製造出錯誤的DNA，造成所謂的基因突變 (mutation)。雖罔細胞本身有會使修正錯誤的機制，毋過總是有落勾的時陣。長期落來無仝的突變就慢慢仔累積，若是有一工發生的突變是會加強致癌基因 (oncogene) 的活性或者是減弱腫瘤壓制基因 (tumor suppressor gene) 的功能，也就是所謂的致癌突變 (oncogenic mutation)，這粒細胞就有可能會癌化成做癌細胞。
Sè-kan sóo-ū ê tōng-bu̍t bô-lūn thé-hîng tuā-sè, lóng guân-tsū tsi̍t lia̍p siū-tsing-luán sè-pau (zygote), tsit lia̍p sè-pau king-kuè kui-tshing-bān pái ê hun-lia̍t kap hun-huà, tsiah ta̍uh-ta̍uh-á hîng-sîng tsi̍t ê to̍k-li̍p ê kò-thé. Í lán lâng lâi kóng, tsi̍t ê sè-pau beh hun-lia̍t tsò nn̄g ê, sè-pau tio̍h ài sing ho̍k-tsè ū sann-tsa̍p ik iâm-ki phuè-tuì (base pair) tn̂g ê ní-sik-thé DNA. In-uī DNA tsū-ha̍p-kànn-sòo (DNA polymerase) leh ho̍k-tsè sin DNA ê sî bô-huat-tōo pah-hun-tsi-pah ê tsún-khak, tì-sú ta̍k-pái ê sè-pau hun-lia̍t lóng ū sió-khuá-á ki-huē ē thut-tshuê tsè-tsō tshut tshò-gōo ê DNA, tsō-sîng sóo-uī ê ki-in tu̍t-piàn (mutation). Sui-bóng sè-pau pún-sin ū ē-sái siu-tsìng tshò-gōo ê ki-tsè, m̄-koh tsóng-sī ū làu-kau ê sî-tsūn. Tn̂g-kî lo̍h-lâi bô-kāng ê tu̍t-piàn tō bān-bān-á luí-tsik, nā sī ū tsi̍t kang huat-sing ê tu̍t-piàn sī ē ka-kiông tì-gâm ki-in (oncogene) ê ua̍h-sìng hi̍k-tsiá sī kiám-jio̍k tsíng-liû ap-tsè ki-in (tumor suppressor gene) ê kong-lîng, iā tō sī sóo-uī ê tì-gâm tu̍t-piàn (oncogenic mutation), tsit lia̍p sè-pau tō ū khó-lîng ē gâm-huà tsiânn-tsò gâm-sè-pau.
按呢看來，若是DNA產生突變的機率攏相仝，體型大的動物因為細胞較濟，會經過較濟改的細胞分裂來生長大漢，𪜶理論上會比體型細的動物𠢕著癌。仝款的道理，長歲壽的動物因為活較久，較有機會佮時間來累積DNA突變，𪜶一生中著癌的機率就有可能會比短歲壽的動物較懸。譬論講咱人體內的細胞總量是鳥鼠仔的1000倍，平均歲壽嘛是伊的30倍，人著癌的機會敢毋是會比鳥鼠較大咧？毋過根據科學家的研究，人和鳥鼠著癌的機率並無大精差。而且體型比咱加較大閣較長命的動物親像象抑是海翁，顛倒煞比咱較袂著癌。有奇怪無？
Án-ne khuànn––lâi, nā sī DNA sán-sing tu̍t-piàn ê ki-lu̍t lóng sio-kāng, thé-hîng tuā ê tōng-bu̍t in-uī sè-pau khah tsē, ē king-kuè khah tsē kái ê sè-pau-hun-lia̍t lâi sing-tióng tuā-hàn, in lí-lūn-siōng ē pí thé-hîng sè ê tōng-bu̍t gâu tio̍h gâm. Kāng-khuán ê tō-lí, tn̂g-huè-siū ê tōng-bu̍t in-uī ua̍h khah kú, khah ū ki-huē kap sî-kan lâi luí-tsik DNA tu̍t-piàn, in it-sing-tiong tio̍h gâm ê ki-lu̍t tō ū khó-lîng ē pí té-huè-siū ê tōng-bu̍t khah kuân. Phì-lūn kóng lán lâng thé-lāi ê sè-pau tsóng-liōng sī niáu-tshí-á ê tsi̍t-tshing puē, pîng-kin huè-siū mā sī i ê sann-tsa̍p puē, lâng tio̍h gâm ê ki-huē kám m̄-sī ē pí niáu-tshí khah tuā––leh? M̄-koh kin-kì kho-ha̍k-ka ê gián-kiù, lâng hām niáu-tshí tio̍h gâm ê ki-lu̍t pīng bô tuā tsing-tsha. Jî-tshiánn thé-hîng pí lán ke khah tuā koh khah tn̂g-miā ê tōng-bu̍t tshin-tshiūnn tshiūnn a̍h-sī hái-ang, tian-tó suah pí lán khah bē tio̍h gâm. Ū kî-kuài bô?
皮托的悖論 Peto ê puē-lūn (Peto’s paradox)
這个趣味的現象是英國University of Oxford的統計學家Richard Peto佇1975年發現，共號做皮托的悖論 (Peto’s paradox)。Peto 觀察踮實驗室950隻平均歲壽2冬至3冬的鳥鼠，𪜶著癌機率和惡化速度佮接觸致癌物 (carcinogen) 的時間長短有關，毋過和體型的大細以及年歲無底代。紲落去佇2015年，美國University of Utah的腫瘤學家Joshua D. Schiffman 解剖動物園內36種無仝動物的屍體，來分析𪜶因為著癌死亡的比例，伊的結果是：狗仔是8%, 獅是2%, 象有5%，體型上細閣上短命的狗仔煞比別的動物較𠢕著癌，應證Peto的悖論普遍存在佇無仝物種的動物之間。咱若共人和象囥做伙做比較，根據醫學的統計，有11至25%的人會因為癌症來過身，這佮象的5%相比是不止仔懸，象到底是用啥物款的保護機制來避免癌症的威脅咧？
Tsit ê tshù-bī ê hiān-siōng sī Ing-kok University of Oxford ê thóng-kè-ha̍k-ka Richard Peto tī 1975 nî huat-hiān, kā hō tsò Peto ê puē-lūn (Peto’s paradox). Peto kuan-tshat tiàm si̍t-giām-sik 950 tsiah pîng-kin huè-siū nn̄g-tang tsì sann-tang ê niáu-tshí, in tio̍h gâm ki-lu̍t hām ok-huà sok-tōo kap tsiap-tshiok tì-gâm-bu̍t (carcinogen) ê sî-kan tn̂g-té iú-kuan, m̄-koh hām thé-hîng ê tuā-sè í-ki̍p nî-huè bô tī-tāi. Suà––lo̍h-khì tī 2015 nî, Bí-kok University of Utah ê tsíng-liû-ha̍k-ka Joshua D. Schiffman kái-phóo tōng-bu̍t-hn̂g lāi 36 tsióng bô-kāng tōng-bu̍t ê si-thé, lâi hun-sik in in-uī tio̍h gâm sí-bông ê pí-lē, i ê kiat-kó sī: káu-á sī pah-hun-tsi-peh, sai sī pah-hun-tsi-jī, tshiūnn ū pah-hun-tsi-gōo, thé-hîng siōng-sè koh siōng-té-miā ê káu-á suah pí pa̍t ê tōng-bu̍t khah gâu tio̍h gâm, ìng-tsìng Peto ê puē-lūn phóo-phiàn tsûn-tsāi tī bô-kāng bu̍t-tsióng ê tōng-bu̍t tsi-kan. Lán nā kā lâng hām tshiūnn khǹg tsò-hué tsò pí-kàu, kin-kì i-ha̍k ê thóng-kè, ū pah-hun-tsi-tsa̍p-it tsì jī-tsa̍p-gōo ê lâng ē in-uī gâm-tsìng lâi kuè-sin, tse kap tshiūnn ê pah-hun-tsi-gōo sio-pí sī put-tsí-á kuân, tshiūnn tàu-té sī iōng siánn-mi̍h khuán ê pó-hōo-ki-tsè lâi pī-bián gâm-tsìng ê ui-hia̍p––leh?
象的抗癌武器—P53佮殭屍基因 Tshiūnn ê khòng gâm bú-khì—P53 kap khiong-si-ki-in
美國University of Chicago 的Vincent J. Lynch教授分析非洲象的基因組成，發現象有20對的抗癌基因，P53，咱人干焦有一對。P53是對抗癌症足要緊的基因，伊會佇細胞的DNA受損害的時陣來阻斷細胞分裂，予細胞先共歹去的DNA修理好勢，避免共伊傳予新細胞；若是DNA損害的程度傷大，伊嘛會使啟動細胞凋亡 (apoptosis)，細胞凋亡是細胞主動執行的一種計畫性的細胞自殺 (programmed cell death)，透過予老化抑是受損害的細胞自殺, 對生物欲維持正常生長是不止要緊。濟濟癌症的發生攏是源自細胞的P53失去功能，予細胞無才調修復受損害的DNA，而且閣會不斷分裂落去形成腫瘤，腫瘤若進一步發展出轉移 (metastasis) 的能力就是癌症矣。醫學界已經發現P53突變的人一世人著癌機率會衝破90%。
Bí-kok University of Chicago ê Vincent J. Lynch kàu-siū hun-sik Hui-tsiu-tshiūnn ê ki-in tsóo-sîng, huat-hiān tshiūnn ū 20 tuì ê khòng-gâm ki-in, P53, lán lâng kan-na ū tsi̍t tuì. P53 sī tuì-khòng gâm-tsìng tsiok iàu-kín ê ki-in, i ē tī sè-pau ê DNA siū sún-hāi ê sî-tsūn lâi tsóo-tn̄g sè-pau-hun-lia̍t, hōo sè-pau sing kā pháinn––khì ê DNA siu-lí hó-sè, pī-bián kā i thuân hōo sin sè-pau; nā sī DNA sún-hāi ê thîng-tōo siunn tuā, i mā ē-sái khé-tōng sè-pau-tiau-bông (apoptosis), sè-pau-tiau-bông sī sè-pau tsú-tōng tsip-hîng ê tsi̍t tsióng kè-uē-sìng ê sè-pau-tsū-sat (programmed cell death), thàu-kuè hōo nóo-huà a̍h-sī siū sún-hāi ê sè-pau tsū-sat, tuì sing-bu̍t beh uî-tshî tsìng-siông-sing-tióng sī put-tsí iàu-kín. Tsē-tsē gâm-tsìng ê huat-sing lóng sī guân-tsū sè-pau ê P53 sit-khì kong-lîng, hōo sè-pau bô tsâi-tiāu siu-ho̍k siū sún-hāi ê DNA, jî-tshiánn koh ē put-tuān hun-lia̍t lo̍h-khì hîng-sîng tsíng-liû, tsíng-liû nā tsìn-tsi̍t-pōo huat-tián tshut tsuán-î (metastasis) ê lîng-li̍k tō sī gâm-tsìng––ah. I-ha̍k-kài í-king huat-hiān P53 tu̍t-piàn ê lâng tsi̍t-sì-lâng tio̍h gâm ê ki-lu̍t ē tshiong-phuà pah-hun-tsi-káu-tsa̍p.
Lynch教授發現非洲象除了有比人較濟對的P53，閣有一對會促進細胞凋亡的基因 (pro-apoptotic gene)，leukemia inhibitory factor 6 (LIF6)。LIF6過去捌予科學家誤認是一種偽基因 (pseudogene)，也就是已經失去功能無法度表現的死基因。不而過佇象細胞內底，這个LIF6佇DNA受損害的時，會受P53的指示來執行細胞凋亡，通好佇源頭就斬斷癌症的發生。佇伊的論文，Lynch共LIF6這个原底予人認為死去閣活倒轉來的偽基因號做殭屍基因 (zombie gene)。
Lynch kàu-siū huat-hiān Hui-tsiu-tshiūnn tû-liáu ū pí lâng khah tsē tuì ê P53, koh ū tsi̍t tuì ē tshiok-tsìn sè-pau-tiau-bông ê ki-in (pro-apoptotic gene), leukemia inhibitory factor 6 (LIF6). LIF6 kuè-khì bat hōo kho-ha̍k-ka gōo-jīn sī tsi̍t tsióng guī-ki-in (pseudogene), iā tiō sī í-king sit-khì kong-lîng bô-huat-tōo piáu-hiān ê sí-ki-in. Put-jî-kò tī tshiūnn sè-pau lāi-té, tsit ê LIF6 tī DNA siū sún-hāi ê sî, ē siū P53 ê tsí-sī lâi tsip-hîng sè-pau-tiau-bông, thang-hó tī guân-thâu tō tsám-tn̄g gâm-tsìng ê huat-sing. Tī i ê lūn-bûn, Lynch kā LIF6 tsit ê guân-té hōo lâng jīn-uî sí––khì koh ua̍h tò-tńg––lâi ê guī-ki-in hō tsò khiong-si-ki-in (zombie gene).
Lynch以及其他學者的研究結果對臨床欲發展癌症療法嘛有誠大利益，捌有別个實驗室發現若是踮鳥鼠體內大量表現P53 (P53 overexpression)，會使提升鳥鼠對癌症的抵抗力。現此時已經有學者興tshih-tshih咧研究會使強化P53壓制癌症發展的機制，通好來開發預防佮治療癌症的法度。
Lynch í-ki̍p kî-tha ha̍k-tsiá ê gián-kiù kiat-kó tuì lîm-tshn̂g beh huat-tián gâm-tsìng liâu-huat mā ū tsiânn tuā lī-ik, bat ū pa̍t-ê si̍t-giām-sik huat-hiān nā sī tiàm niáu-tshí thé-lāi tuā-liōng piáu-hiān P53 (P53 overexpression), ē-sái thê-sing niáu-tshí tuì gâm-tsìng ê té-khòng-li̍k. Hiān-tshú-sî í-king ū ha̍k-tsiá hìng-tshih-tshih teh gián-kiù ē-sái kiông-huà P53 ap-tsè gâm-tsìng huat-tián ê ki-tsè, thang-hó lâi khai-huat ī-hông kap tī-liâu gâm-tsìng ê huat-tōo.