全文朗讀 Tsuân-bûn lóng-tho̍k
咱人類會使講是現此時地球的統治者，全球逐所在攏是人，毋過若斟酌來共人類的歷史做分析，咱踮地球活動的時間干焦有兩百外萬年若定，和毋管是海裡抑是地上其他的動物相比，實在是蹛無偌久，算是新人。按呢，是按怎人類有法度成做地球的王咧？大多數的人通常會應講，啊就因為咱有上巧的頭殼，閣無像其他動物用四肢跤行路，咱用兩跤，予咱會使善用咱靈巧的雙手，製造出濟濟幼路閣有路用的家私矣！
Lán jîn-luī ē-sái kóng sī hiān-tshú-sî tē-kiû ê thóng-tī-tsiá, tsuân-kiû ta̍k-sóo-tsāi lóng sī lâng, m̄-koh nā tsim-tsiok lâi kā jîn-luī ê li̍k-sú tsò hun-sik, lán tiàm tē-kiû ua̍h-tāng ê sî-kan kan-na ū nn̄g-pah-guā bān nî nā-tiānn, hām m̄-kuán sī hái-ni̍h a̍h-sī tē-tsiūnn kî-tha ê tōng-bu̍t sio-pí, si̍t-tsāi sī tuà bô-guā-kú, sǹg sī sin lâng. Án-ne, sī-án-tsuánn jîn-luī ū huat-tōo tsiânn-tsò tē-kiû ê ông––leh? Tuā-to-sòo ê lâng thong-siông ē ìn kóng, ah tō in-uī lán ū siōng khiáu ê thâu-khak, koh bô tshiūnn kî-tha tōng-bu̍t iōng sì-ki-kha kiânn-lōo, lán iōng nn̄g-kha, hōo lán ē-sái siān-iōng lán lîng-khá ê siang-tshiú, tsè-tsō tshut tsē-tsē iù-lōo koh ū lōo-iōng ê ke-si––ah!
除了這兩項通人知的，閣有一項咱較罕得聽過的，予咱的祖先猶閣蹛佇非洲曠野的時陣，有才調拚過其他野獸的能力，就是咱有走長途的體力。設使咱若和其他猛獸比賽走標，佇短途的100, 200, 和400 公尺，咱的確毋是獅、虎、豹的對手。毋過，若來比長途的，比論五千、一萬、甚至馬拉松抑是超級馬拉松，咱人其實是較占贏面的。
Tû-liáu tsit-nn̄g-hāng thong-lâng-tsai––ê, koh ū tsi̍t-hāng lán khah hán-tit thiann-kuè––ê, hōo lán ê tsóo-sian iáu-koh tuà tī Hui-tsiu khòng-iá ê sî-tsūn, ū tsâi-tiāu piànn-kuè kî-tha iá-siù ê lîng-li̍k, tiō-sī lán ū tsáu tn̂g-tôo ê thé-la̍t. Siat-sú lán nā hām kî-tha bíng-siù pí-sài tsáu-pio, tī té-tôo ê 100, 200, hām 400 kong-tshik, lán tik-khak m̄-sī sai, hóo, pà ê tuì-tshiú. M̄-koh, nā lâi pí tn̂g-tôo––ê, pí-lūn gōo-tshing, tsi̍t-bān, sīm-tsì ma-lá-sóng a̍h-sī tshiau-kip ma-lá-sóng, lán lâng kî-si̍t sī khah tsiàm iânn-bīn––ê.
佇差不多兩百至三百萬年前的非洲，因為氣候變遷，予原底樹木茂盛的樹林沓沓仔變做曠野，屬靈長類的一个分支的人類，演化出適合走標的長跤腿、大跤盤、佮粗勇的跤腿筋肉，予咱的祖先比猩猩、紅毛猩猩、抑是烏猩猩較𠢕踮曠野走揣食物佮拍獵野獸。而且人類嘛發展出發達的汗腺，較無毛的身軀，予伊佇常常日頭猛的非洲逐野獸的時陣，會當透過有效率的流汗，來那走那排熱。其他四跤的動物較無遐爾仔濟的汗腺，𪜶主要倚靠開喙喘大氣來排熱。一般來講，佇咧快速走傱的時陣，較歹開喙喘氣，為著無愛予體溫衝傷懸，走一陣仔了後𪜶的跤步的確著愛慢落來。所以講，咱的祖先就會使綴佇羊、鹿、牛等等動物的尻川後直直共逐，等待𪜶忝甲擋袂牢停落來歇喘，才來共掠起來做點心。和人類相比，其他的猛獸親像獅、豹、佮狗雖罔走較緊，毋過無擋頭，袂堪得走傷久，逐一下仔了後若猶無逐著，定著愛停落來略仔歇喘一下，才袂予體溫衝傷懸去著痧。
Tī tsha-put-to nn̄g-pah tsì sann-pah bān nî tsîng ê Hui-tsiu, in-uī khì-hāu-piàn-tshian, hōo guân-té tshiū-ba̍k bōo-sīng ê tshiū-nâ ta̍uh-ta̍uh-á piàn-tsò khòng-iá, sio̍k lîng-tióng-luī ê tsi̍t ê hun-tsi ê jîn-luī, ián-huà tshut sik-ha̍p tsáu-pio ê tn̂g-kha-thuí, tuā-kha-puânn, kap tshoo-ióng ê kha-thuí kin-bah, hōo lán ê tsóo-sian pí sing-sing, âng-mn̂g-sing-sing, a̍h-sī oo-sing-sing khah gâu tiàm khòng-iá tsáu-tshuē tsia̍h-mi̍h kap phah-la̍h iá-siù. Jî-tshiánn jîn-luī mā huat-tián tshut huat-ta̍t ê kuānn-suànn, khah bô moo ê sin-khu, hōo i tī siông-siông ji̍t-thâu mé ê Hui-tsiu jiok iá-siù ê sî-tsūn, ē-tàng thàu-kuè ū hāu-lu̍t ê lâu-kuānn, lâi ná tsáu ná pâi-jia̍t. Kî-tha sì-kha ê tōng-bu̍t khah bô hiah-nī-á tsē ê kuānn-suànn, in tsú-iàu sī uá-khò khui-tshuì tshuán-tuā-khuì lâi pâi-jia̍t. It-puann lâi kóng, tī teh khuài-sok tsáu-tsông ê sî-tsūn, khah pháinn khui-tshuì tshuán-khuì, uī-tio̍h bô-ài hōo thé-un tshìng siunn kuân, tsáu tsi̍t-tsūn-á liáu-āu in ê kha-pōo tik-khak tio̍h-ài bān––lo̍h-lâi. Sóo-í-kóng, lán ê tsóo-sian tō ē-sái tuè tī iûnn, lo̍k, gû tíng-tíng tōng-bu̍t ê kha-tshng-āu ti̍t-ti̍t kā jiok, tán-thāi in thiám kah tòng-bē-tiâu thîng-lo̍h-lâi hioh-tshuán, tsiah lâi kā lia̍h––khí-lâi tsò tiám-sim. Hām jîn-luī sio-pí, kî-tha ê bíng-siù tshin-tshiūnn sai, pà, kap káu sui-bóng tsáu khah kín, m̄-koh bô-tòng-thâu, bē-kham-tit tsáu siunn kú, jiok tsi̍t-ē-á liáu-āu nā iáu bô jiok––tio̍h, tiānn-tio̍h ài thîng-lo̍h-lâi lio̍h-á hioh-tshuán––tsi̍t-ē, tsiah bē hōo thé-un tshìng siunn kuân khì tio̍h-sua.
除了有好勢的跤骨結構和發達的汗腺，予咱有才調比其他的靈長類走較緊嘛走較遠，閣有一項予咱祖先成做耐操的走標選手的秘密，是源自一个基因突變。
Tû-liáu ū hó-sè ê kha-kut kiat-kòo hām huat-ta̍t ê kuānn-suànn, hōo lán ū tsâi-tiāu pí kî-tha ê lîng-tióng-luī tsáu khah kín mā tsáu khah hn̄g, koh ū tsi̍t-hāng hōo lán tsóo-sian tsiânn-tsò nāi-tshau ê tsáu-pio-suán-tshiú ê pì-bi̍t, sī guân-tsū tsi̍t ê ki-in tu̍t-piàn.
基因突變予人𠢕走 Ki-in tu̍t-piàn hōo lâng gâu tsáu
拄仔好仝佇兩百至三百萬年前的非洲，人類有一个號做CMAH 的基因發生突變，失去了功能，紲落去佇咱祖先族群的基因庫裡，這个突變的基因快速湠開，最後予人人攏遺傳著這个無功能的基因。按照演化論的原則，一个新基因或者是突變基因若會湠開，通常是因為伊予族群有適應環境的大優勢，按呢，到底這个神秘的突變基因對咱祖先的生存有啥物款的利益咧？
Tú-á-hó kāng tī nn̄g-pah tsì sann-pah bān nî tsîng ê Hui-tsiu, jîn-luī ū tsi̍t-ê hō-tsò CMAH ê ki-in huat-sing tu̍t-piàn, sit-khì liáu kong-lîng, suà––lo̍h-khì tī lán tsóo-sian tso̍k-kûn ê ki-in-khòo––ni̍h, tsit-ê tu̍t-piàn ê ki-in khuài-sok thuànn-khui, tsuè-āu hōo lâng-lâng lóng uî-thuân tio̍h tsit-ê bô-kong-lîng ê ki-in. Án-tsiàu ián-huà-lūn ê guân-tsik, tsi̍t-ê sin ki-in hi̍k-tsiá sī tu̍t-piàn ki-in nā ē thuànn-khui, thong-siông sī in-uī i hōo tso̍k-kûn ū sik-ìng khuân-kíng ê tuā iu-sè, án-ne, tàu-té tsi̍t-ê sîn-pì ê tu̍t-piàn ki-in tuì lán tsóo-sian ê sing-tsûn ū siánn-mi̍h khuán ê lī-ik––leh?
這个秘密引起了美國加州大學的生物學家Ajit Varki的興趣，決心欲來共開拆。Varki憢疑CMAH突變凡勢對咱祖先的拍獵生活有幫贊，可比講予人較會堪得走傱，因為別个靈長類動物無這个突變。毋過，因為逐个人攏帶有這个突變基因，伊無法度設計實驗來比較人佮人之間的耐力差。為著欲研究CMAH突變對人走標能力的影響，Varki揣來CMAH突變和無突變的鳥鼠仔，比較𪜶之間耐力的精差。
Tsit-ê pì-bi̍t ín-khí liáu Bí-kok Ka-tsiu-tāi-ha̍k ê sing-bu̍t ha̍k-ka, Ajit Varki, ê hìng-tshù, kuat-sim beh lâi kā khui-thiah. Varki giâu-gî CMAH tu̍t-piàn huān-sè tuì lán tsóo-sian ê phah-la̍h sing-ua̍h ū pang-tsān, khó-pí kóng hōo lâng khah ē-kham-tit tsáu-tsông, in-uī pa̍t-ê lîng-tióng-luī tōng-bu̍t bô tsit-ê tu̍t-piàn. M̄-koh, in-uī ta̍k ê lâng lóng tuà ū tsit-ê tu̍t-piàn ki-in, i bô-huat-tōo siat-kè si̍t-giām lâi pí-kàu lâng kap lâng tsi-kan ê nāi-li̍k tsha. Uī-tio̍h beh gián-kiù CMAH tu̍t-piàn tuì lâng tsáu-pio lîng-li̍k ê íng-hióng, Varki tshuē lâi CMAH tu̍t-piàn hām bô tu̍t-piàn ê niáu-tshí-á, pí-kàu in tsi-kan nāi-li̍k ê tsing-tsha.
Varki發見CMAH突變的鳥鼠仔比正常鳥鼠仔走較緊嘛較久，若閣斟酌分析𪜶跤腿的生理結構，Varki的團隊發見著CMAH突變，予鳥鼠仔的後跤腿有較豐富的微血管，會當共較濟sàng-sòo運送來予筋肉使用。而且後跤腿的筋肉細胞嘛較𠢕利用sàng-sòo，𠢕利用sàng-sòo會予筋肉細胞的收縮擋較會久，較袂疲勞。所以講，有適合走標的跤骨和𠢕利用sàng-sòo的筋肉，予咱的祖先比其他的靈長類較𠢕有效率的走揣食物、走閃猛獸、去四界探險開路、建立新地盤，終其尾對非洲湠開到全球各所在。
Varki huat-kiàn CMAH tu̍t-piàn ê niáu-tshí-á pí tsìng-siông niáu-tshí-á tsáu khah kín mā khah kú, nā koh tsim-tsiok hun-sik in kha-thuí ê sing-lí kiat-kòo, Varki ê thuân-tuī huat-kiàn tio̍h CMAH tu̍t-piàn, hōo niáu-tshí-á ê āu-kha-thuí ū khah hong-hù ê bî-hueh-kńg, ē-tàng kā khah tsē ê sàng-sòo ūn-sàng lâi hōo kin-bah sú-iōng. Jî-tshiánn āu-kha-thuí ê kin-bah-sè-pau mā khah gâu lī-iōng sàng-sòo, gâu lī-iōng sàng-sòo ē hōo kin-bah-sè-pau ê siu-sok tòng khah ē kú, khah bē phî-lô. Sóo-í-kóng, ū sik-ha̍p tsáu-pio ê kha-kut hām gâu lī-iōng sàng-sòo ê kin-bah, hōo lán ê tsóo-sian pí kî-tha ê lîng-tióng-luī khah gâu ū hāu-lu̍t ê tsáu-tshuē tsia̍h-mi̍h, tsáu-siám bíng-siù, khì sì-kè thàm-hiám khui-lōo, kiàn-li̍p sin tē-puânn, tsiong-kî-bué tuì Hui-tsiu thuànn-khui kàu tsuân-kiû kok sóo-tsāi.
Varki的研究刊佇舊年九月的《英國皇家學會報告》期刊。
Varki ê gián-kiù khan tī kū-nî káu––gue̍h ê “Ing-kok hông-ka ha̍k-huē pò-kò” kî-khan.